Justynian i prawo rzymskie: refleksje w 1450. rocznicę śmierci cesarza

Abstract

Postać cesarza Justyniana, nazywanego również Justynianem I Wielkim (482-565), od kilkunastu stuleci wzbudza szerokie zainteresowanie. Powstało bardzo wiele opracowań naukowych, w których przybliżono zarówno osobę samego władcy, jak też podejmowaną przez niego działalność w różnych obszarach życia społecznego. Szczególnie dużo miejsca poświęcono aktywności Justyniana na polu ustawodawczym. Uwaga badaczy koncentrowała się przede wszystkim na trwających w latach 528-534 pracach specjalnie powoływanych komisji, których celem było uporządkowanie i ujednolicenie całokształtu prawa rzymskiego. Wymiernym efektem wysiłków osób zaangażowanych w realizację powierzonego przez cesarza zadania było opracowanie kilku dzieł. Pierwszym z nich był zawierający konstytucje cesarskie Kodeks (Codex), który ogłoszono 7 kwietnia 529 r. Następnie, 21 listopada 533 r. ukazały się Instytucje (Institutiones), będące podręcznikiem do nauki prawa. Najważniejsza część kodyfikacji – Digesta seu Pandectae, w której zamieszczono liczne fragmenty pism jurystów rzymskich promulgowana została 16 grudnia 533 r., po trzech latach przygotowań. Zarówno Institutiones, jak też Digesta stały się obowiązującym prawem od 30 grudnia 533 r. Na tym jednak nie zakończyły się prace, którymi kierował zwierzchnik urzędów centralnych i minister sprawiedliwości – Trybonian. Ostatnim zadaniem było dostosowanie wykazującego szereg sprzeczności ze zmienionym stanem prawnym, Kodeksu. Nowy zbiór konstytucji cesarskich, zwany powszechnie Codex repetitae praelectionis, ogłoszony został 16 listopada 534 r. i wszedł w życie 29 grudnia tego samego roku. Po ukończeniu prac kodyfikacyjnych Justynian prowadził dalej działalność legislacyjną, wydając nowe konstytucje (Novellae). Ten okres aktywności prawotwórczej cesarza stanowi również ciekawe pole badawcze dla wielu uczonych. Całość ustawodawstwa Justyniana znana jest powszechnie jako Corpus Iuris Civilis. Po raz pierwszy nazwa ta została użyta w druku przez francuskiego prawnika i humanistę, Dionysiusa Gothofredusa (Denis Godefroy), w genewskim wydaniu z roku 1583. Corpus Iuris Civilis ukazuje się od setek lat w różnych wydaniach. Został także przetłumaczony na kilkanaście języków nowożytnych. Bez wątpienia stanowi on pomnik prawa rzymskiego o nieprzemijającej wartości, które jest symbolem europejskiej kultury prawnej. Cesarz Justynian zmarł 14 listopada 565 r. w Konstantynopolu. W roku 2015 minęła więc 1450. rocznica jego śmierci. Przydomek Wielki (Magnus) zawdzięcza w głównej mierze swojej ożywionej aktywności na polu ustawodawczym. Na wielu obrazach, grafikach czy rzeźbach Justynian przedstawiany jest z pokaźnych rozmiarów księgą symbolizującą zbiór ogłoszonych za jego panowania praw. Tak jest też w przypadku wspaniałego pomnika, jaki oglądać można nad brzegiem Vardaru w Skopie, miejscu, w pobliżu którego urodził się Iustinianus. W taki właśnie sposób uznanie dla dokonań cesarza wyrazili Macedończycy. Formą upamiętnienia osoby Justyniana i podejmowanej przez niego działalności prawotwórczej jest również niniejsza publikacja.