Paradygmat krytyczno-emancypacyjny w dydaktyce. Perspektywa filozoficzna

Abstract

Krytyczno-emancypacyjne ujęcie procesów dydaktycznych wymienia się niekiedy jako jeden z wielkich paradygmatów kształcenia. Nie jest to, co prawda, podejście szczególnie popularne w praktyce pedagogicznej, pozostaje jednak niemniej żywe przynajmniej w dyskusji znawców dydaktyki i z tego powodu warto wciąż do niego powracać w naszych rozważaniach nad rzeczywistością edukacyjną. Niniejsze krótkie opracowanie stanowi próbę takiego właśnie powrotu w rozważaniach dydaktycznych do paradygmatu krytyczno-emancypacyjnego, jego temat zostanie zaś tu podjęty przez pryzmat samego rdzenia tego paradygmatu, to jest koncepcji filozoficznych, które legły u jego podstawy. Wymaga to odniesienia do przemyśleń zwolenników tzw. teorii krytycznej, która narodziła się w dwudziestoleciu międzywojennym w szkole frankfurckiej. W poniższym tekście zaprezentowana zostanie ich ogólna rekonstrukcja, właśnie w tym celu, by bieżący dyskurs dydaktyczny nie stracił z oczu tego, co leży na szali, gdy chodzi o dydaktykę krytyczną. Rozważone zostaną tu takie aspekty paradygmatu krytyczno-emancypacyjnego, jak cele, jakie wyznacza się w nim edukacji, przebieg procesu dydaktycznego, rodzaj relacji łączących w nim ucznia i nauczyciela czy to, jaką wiedzę daje się uzyskać w jego ramach. Ich analiza prowadzi do wniosku, że choć paradygmat krytyczny może przyczynić się do małych zmian na skalę lokalną, to mimo wszystko pozostaje podejściem w dużej mierze nieadekwatnym do współczesnej rzeczywistości edukacyjnej, bo motywowanym politycznie i stawiającym sobie trudne do zrealizowania ambicje zmiany społecznej na wielką skalę.

The critical-emancipatory approach to the didactic processes is sometimes mentioned as one of the great paradigms of education. Admittedly, it is not a particularly popular approach in pedagogical practice, but it is still alive, at least in the discussions of experts in didactics, and for this reason it is worth returning to it in our reflections on educational reality. This short study is an attempt at such a return to the critical-emancipatory paradigm in didactic considerations and he topic will be taken up here from the perspective of the very core of this paradigm, i.e. the philosophical concepts that lay at its basis. This requires reference to the thoughts of the proponents of the so-called Critical Theory, which originated in the Frankfurt School in the interwar period. This paper will present a general reconstruction of them, precisely so that the current didactic discourse does not lose sight of what lies at stake when it comes to critical didactics. Aspects of the critical-emancipatory paradigm will be considered here, such as the goals it sets for education, the course of the didactic process, the kind of relationship it establishes between student and teacher, and what kind of knowledge it produces. The analysis leads to the conclusion that, although the critical paradigm may contribute to small-scale changes on a local scale, it nevertheless remains largely inadequate to the contemporary educational reality, because it is politically motivated and has hard to achieve ambitions of large-scale social change.