Godność wychowanka, wychowawcy i pracy wychowawczej w pedagogice personalistycznej

Abstract

W artykule podjęto problem godności ludzkiej w kontekście procesu wychowania, czyli w odniesieniu do wychowanka, do wychowawcy i samej pracy wychowawczej. Wymaga to sięgnięcia po kategorie antropologiczne i aksjologiczne, według których godność człowieka (łac. dignitate, ang. dignity), już dla Platona i Arystotelesa była wiązana z problematyką odpowiedniości, czy też prawości (dikaiosyne – prawość, adekwatność, łacińskie – rectitudo) i tak opisana w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (ogłoszonej przez ONZ w 1948 r.). Godność człowieka jest wartością, którą się widzi i czuje, ale o której trudno jest mówić (Józef Tischner), a jednocześnie jest ona typowym rysem europejskiej kultury. Współcześnie, oprócz personalistów, mamy wielu autorów – głównie filozofów broniących tej kategorii (między innymi: Patrick Lee, Robert George, czy Martha Nussbaum), ale nie brakuje reprezentantów stanowiska antypersonalistycznego odrzucającego „osobę”, czy „godność osoby ludzkiej”. „Godności ludzkiej”, obok kategorii „osoba”, przypisywał centralne miejsce Karol Wojtyła w swoim personalizmie etycznym. Współcześnie, idąc za stanowiskiem intelektualizmu I. Kanta, w ramach godności ludzkiej niektórzy eksponują tzw. godność nadaną (inaczej przyznaną, osobistą lub osobowościową), wiążąc ją z zewnętrznymi okolicznościami życia oraz jego jakością (zwłaszcza np. ze sprawnością myślenia). Niesie to ze sobą poważne konsekwencje (także w pedagogice i pedagogice specjalnej), że np. niepełnosprawność lub jakiekolwiek niedomagania sprawnościowe, mogłyby być postrzegane jako pozbawiające osobę w jakimś stopniu jej godności i w niej ją ograniczające. Stosowanie zewnętrznych kryteriów wartościowania i szacowania godności osoby ludzkiej, łatwo prowadzi do przedmiotowego jej traktowania, poddawania jej wykorzystaniu czy dyskryminowaniu (przejawiającego się między innymi. w odniesieniu do dzieci i w dorosłym myśleniu o dziecku i dzieciństwie). Z tych też względów Wojtyła, aczkolwiek cenił Kanta za jego „normę personalistyczną”, widział też negatywnie pokłosie rozumowania Kanta wprowadzającego swoistą desensybilizację na nieodwołalną i niepowtarzalną wartość osoby ludzkiej i jej godność. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka wyraźnie mówi o godności przyrodzonej (inaczej naturalnej) i tę uważa za uniwersalną, niezbywalną moralną jakość, której osoba nie otrzymuje od kogokolwiek, lecz posiada zawsze i która nie może być odjęta od osoby pod żadnym warunkiem. Rozumienie godności ludzkiej jako przyrodzonej stoi na straży ochrony prawa i godności każdej osoby, przed jakimikolwiek próbami jej wykorzystania lub przyporządkowania do jakichkolwiek celów zarówno w odniesieniu do wychowanka (zwłaszcza dziecka), jak i do wychowawcy oraz samego procesu wychowania i broni ich przed jakimikolwiek próbami instrumentalnego wykorzystywania. Bardzo cenną propozycję w tym zakresie stanowi personalizm etyczny Karola Wojtyły, który na gruncie pedagogiki i pracy wychowawczej wytycza linie realizowania pedagogii godności.

The article deals with the problem of human dignity in the context of the educational process, in relation to the pupil, the educator, and the educational work itself. This requires reaching for anthropological and axiological categories, according to which human dignity (Latin dignitate), already for Plato and Aristotle, was associated with the problem of adequacy or righteousness (Greek – dikaiosyne – righteousness, adequacy, Latin – rectitudo) and is described in this way in the Universal Declaration of Human Rights (issued by the United Nations in 1948). Human dignity is one of the most important values and at the same time it is a typical feature of European culture (Józef Tischner). Nowadays, apart from personalists, we have many authors - mainly philosophers – defending this category (including Patrick Lee, Robert George, or Martha Nussbaum), but there are also representatives of the anti-personalist idea rejecting the „person” or „human dignity”. Karol Wojtyła attributed a central place to „human dignity”, next to the category of „person”, in his ethical personalism. Nowadays, following the position of I. Kant’s intellectualism, some emphasize the so-called given dignity (otherwise conferred or personal), linking it with the external circumstances of life and its quality (especially e.g. with the ability to think). This has serious consequences (also in pedagogy and special education) – for example, disability or any fitness problems could be perceived as depriving a person to some extent of their dignity and limiting it. The use of external criteria for evaluating and estimating the dignity of a human being easily leads to treating them as an object, exploiting or discriminating against them (manifested, inter alia, in relation to children and in adult thinking about children and childhood). For these reasons, Wojtyła also viewed negatively the aftermath of Kant’s reasoning introducing a kind of desensitization to the irrevocable and unique value of the human person and their dignity. The Universal Declaration of Human Rights expressly speaks of innate (otherwise natural) dignity and considers this to be a universal, inalienable moral quality that a person does not receive from anyone, but has always, and which cannot be taken from the person under any condition. Understanding human dignity guards the protection of the rights and dignity of every person both in relation to the pupil (especially the child), and the educator, and the upbringing process itself, and defends them against any attempts to use them instrumentally. A very valuable idea in this respect is the ethical personalism of Karol Wojtyła, who, on the basis of pedagogy and educational work, sets out the direction for the implementation of the pedagogy of dignity.