Romantyzm ziemi przechodów. Próby terytorialnej historii literatury

Abstract

Tytułowa „ziemia przechodów” jest mikrocytatem z emigracyjnego dzieła Maurycego Mochnackiego Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831 (1834). Dzieło to stanowi autorskie podsumowanie krótkiej historii Królestwa Polskiego – tworu państwowego, który powołano do istnienia na kongresie wiedeńskim w 1815 roku jako element nowego ładu w Europie, zaprowadzanego po dwudziestu latach wojen. Metafora „ziemi przechodów” wiąże się z doświadczeniem zachwiania poczucia bezpieczeństwa wobec zmienności i arbitralności porządku politycznego i strategii władzy, woluntaryzmu prawnego, rozpadu tradycyjnych struktur społecznych, przymusu migracyjnego, ale też zamętu w dziedzinie idei, postaw etycznych, zachowań w życiu publicznym i prywatnym. W pierwszej połowie XIX wieku, którego początkowe dekady upłynęły pod znakiem wojen napoleońskich, zmian granic, tworzenia i unicestwiania państw, doświadczenie to miało szeroki zasięg „geopolityczny” i społeczny. Jednakże Mochnacki odnosi je przede wszystkim do Królestwa kongresowego. Literatura tworzona przez autorów wywodzących się z „kongresowej Polski” bądź tu publikowana, a dalej odnosząca się tematycznie do Królestwa stanowi również centrum książki Romantyzm „ziemi przechodów”. Próby terytorialnej historii literatury. Uprzywilejowanie Królestwa wynika stąd, że obraz polskiego romantyzmu został w badaniach zdominowany przez refleksję nad romantyzmem kresowo-emigracyjnym. Za mało natomiast pisano o swoistości romantyzmu warszawskiego czy też „koronnego” w zestawieniu z wileńskim oraz emigracyjnym. Tylko ten pierwszy bowiem kształtował się w realiach nowoczesnego państwa narodowego, jakim w założeniach miało być Królestwo Polskie (konstytucja, Kodeks Napoleona, zróżnicowana prasa). Obrana perspektywa silnie wiąże literaturę z wieloaspektowo traktowanym kontekstem geograficzno-historycznym, nie tylko politycznym, ale także środowiskowym i społecznym w ogólniejszym rozumieniu. Propozycja metodologiczna „terytorialnej historii literatury” spaja zjawiska literackie z konkretnym terytorium, które bynajmniej nie stanowi stabilnego gruntu dla procesów tworzenia i upowszechniania literatury rozumianej jako historia idei artykułowanej, wręcz przeciwnie, generuje obfitość krążących w obiegu wyobrażeń geograficzno-politycznych, prawnych, tożsamościowo-identyfikacyjnych. Inspiracje do takiego ujęcia pochodzą z pism Mochnackiego, ale też Bronisława Chlebowskiego, a także z lektur nanoszonych falami zwrotów metodologicznych we współczesnym literaturoznawstwie. Najogólniej rzecz ujmując, centralna kategoria „ziemi przechodów” wpisuje się oczywiście w tendencje badawcze kojarzone ze zwrotem przestrzennym. Kategorię „ziemi przechodów” należy rozumieć jako uzewnętrzniony poprzez literaturę sygnał zaburzenia tradycyjnych relacji człowieka z miejscem i konstruowania nowych odniesień (np. mała ojczyzna poety). Książka stanowi kontynuację rozprawy Galeria ojców. Autorytet publiczny w literaturze polskiej lat 1800-1861 (Białystok 2009). Odnosi się, jak poprzedniczka, do literatury pierwszej połowy XIX wieku. O ile jednak w tamtej chodziło głównie o teksty współtworzące ówcześnie domenę publiczną w Królestwie Polskim i po trosze na emigracji, tym razem więcej miejsca poświęcono tekstom, które nie ukazały się w „swoim” czasie, nie zostały opublikowane bądź nie udało się autorom ich ukończyć, wskutek czego zaistniały w obiegu czytelniczym połowicznie (np. Rozbiór krytyczny zasad historii początkowej wszystkich ludów Hugona Kołłątaja, Podróże historyczne po ziemiach polskich Juliana Ursyna Niemcewicza, Horsztyński Juliusza Slowackiego). Albo też zostały poddane przez autora późniejszej korekcie, co zmieniło ich sens (Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego). Te niedomknięte utwory otwierają szerszy przystęp do badań nad romantyzmem ziemi przechodów, stanowią bowiem zarazem jego świadectwo, jak i produkt. Zarysowany wyżej sposób podejścia do literatury wchodzi w dialog z tradycją badań nad literaturą późnego oświecenia i romantyzmu, dając możliwość reinterpretacji zagadnień dobrze już osadzonych w historii literatury polskiej (np. regionalizm romantyczny, katastrofizm romantyczny). Pozwala też wyeksponować pulę tematów mniej zagospodarowanych (np. tematy prawnicze w literaturze). Tytułowa „ziemia przechodów”, która zakłada umowność wszelkich granic, uprawnia ich przekraczanie także w odniesieniu do literatury, rozumianej tutaj jako piśmiennictwo zgodnie z uzusem obowiązującym w pierwszej połowie XIX wieku. W autorskim polu zainteresowań znalazły się więc między innymi teksty naukowe z dziedziny tzw. historii naturalnej (przyrodoznawstwa), historii prawa, „statystyki”, „krajopisarstwa”. Zastosowano wobec nich analogiczne procedury interpretacyjne jak wobec tekstów stricte literackich. Nie respektuje się też w książce granicy między literaturą oświeceniową a romantyczną. „Ziemia przechodów” stanowiła negatywny punkt odniesienia zarówno dla pisarzy formacji oświeceniowej, jak i romantyków. Jednym i drugim dostarczała impulsów do snucia rozmaitych koncepcji: naturalistycznych i historiozoficznych, katastroficznych i konstruktywistycznych, retrospektywnych i prospektywnych. Książka składa się z trzech części. Pierwsza – Terytoria – toczy się wokół wyobrażeń przestrzennych państwa już nieistniejącego oraz projektowanego, a także odniesień do efemeryd państwopodobnych – Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego jako ramowych kontekstów podejmowanych ówcześnie działań twórczych. W części drugiej – „Życie prawne narodowe” – literatura pierwszej połowy XIX wieku została oświetlona pod kątem problematyki prawnej, istotnej ze względu na eksperymenty w tej dziedzinie podejmowane w całej Europie napoleońskiej i pokongresowej z przyległościami. W trzeciej części – Przechody i migracje – analiza dotyczy wybranych wątków piśmiennictwa pierwszej połowy XIX wieku, które stanowią efekt problematyzacji zagadnień mieszczących się w polu tematycznym wojny bądź wywołanych sytuacją wychodźstwa.