Figury pamięci w opowiadaniach Gustawa Herlinga-Grudzińskiego: Pietàdell’Isola, Piętno, Gorący oddech pustyni

Abstract

Domeną prozy Gustawa Herlinga-Grudzińskiego jest pamięć kulturowa, dotycząca doświadczeń pokolenia, które zmierzyło się z kataklizmem II wojny światowej, ze szczególnym uwzględnieniem doświadczenia obozowego i emigracyjnego. Autor rozprawy analizuje figury pamięci w opowiadaniach Pietàdell’Isola, Piętno oraz Gorący oddech pustyni.W przypadku opowiadania Pietàdell’Isolaautora rozprawy interesuje pamięć wpisana, odczuwana i odgrywana Wyspy oraz to, jak Herling tę pamięć ukazał. Autor rozprawy odczytał to opowiadanie jako literacką opowieść o pamięci historii i kultury basenu Morza Śródziemnego. Zastosowane w tym utworze figury pamięci autor rozprawy uznaje za kontaminację metafor przestrzennych (najpierw Wyspa z jej licznymi miejscami, w których żyje pamięć przeszłości, potem Certosa – centrum przestrzeni Wyspy – a w niej pieta – centrum wyspiarskiego uniwersum) i czasowych, realizowanych w opozycjach snu i przebudzenia oraz życia i śmierci. Zdaniem autora rozprawy centralną figurą mnemiczną w analizowanym tekście jest pieta. W opowiadaniu Piętno Herling wrócił do tematu łagrów. Pokazał także tryumf pamięci sztuki nad obozowym przemysłem depersonalizacji jednostki. Autor rozprawy przedstawia intertekstualne odniesienia do twórczości Warłama Szałamowa zawarte wOstatnim opowiadaniu kołymskim,a także pokazuje Piętno jako, dokonaną przez Grudzińskiego, literacką kanonizację rosyjskiego łagiernika. Autor pokazuje, że użyte w opowiadaniu metafory pamięci należą zarówno do repertuaru figur przestrzennych (takich jak Kołyma, kamień, pieta lub ciało), jak i czasowych. Przeważają cielesne metafory pamięci, wśród których główną figurą uczynił Herling tytułowe piętno, nieusuwalne znamię boleśnie doznanego zła. Jednocześnie znak przekleństwa cywilizacji więziennej i symbol obowiązku świadczenia, wynikający z pisarskiego powołania. Pracę zamyka rozdział poświęcony Gorącemu oddechowi pustyni,w którym Herling skreślił obraz kultury dotkniętej amnezją, gdzie zanik pamięci, metaforyczna śmierć duszy, oznacza zapomnienie o transcendencji. W Gorącym oddechu pustyni Herling-Grudziński pokazał pamięć w stanie zagrożenia, pamięć zaatakowaną przez amnezję. Zastosowane w utworze czasowe i przestrzenne metafory pamięci ilustrują widoczne na ciele ubytki trawionego chorobą pamiętania.Najważniejsza figura memorialna tego opowiadania zapisana jest w jego tytule. Autor rozprawy pokazuje, że amnezja to w oczach Grudzińskiego jedna z form apokalipsy. Analiza i interpretacja wybranych utworów pozwoliły na odczytanie sposobu pamiętania Herlinga-Grudzińskiego. Przeżytą przeszłość pojmował on jako ciągle bolesną ranę. Bolesną, nawet mimo ewentualnego zabliźnienia, na co wskazuje przykład Piętna. Tak przedstawiana przeszłość była koniecznym, zdaniem Herlinga, przedmiotem poznania, które –casus krążącego po Wyspie Sebastiano – autor rozprawy definiuje jako rodzaj czuwania nad przeszłością rodzinnej ziemi. Rekonstrukcję przeszłości, której – ze względu na ekstremum doświadczenia – nie sposób zapomnieć, wspierają w koncepcji Herlinga obrazy zapamiętane, będące znakiem przeżytej historii. Ewokują one wydarzenia nieusuwalnie odciśnięte na ciele (w formie blizn, odruchów i nawyków) oraz w pamięci. Autor rozprawy dowodzi, że wobec pamiętania Grudziński prezentuje postawę, którą określają słowa „wierny pamięci”. Za przykład służą postacie Sebastiano, księdza Zeno oraz Wielkiego Pisarza. Po tej stronie sytuuje się także odautorski narrator. Sam pisarz również podziela tę perspektywę. Negatywnym odbiciem tej postawy jest odmowa w udziale pamięci. Tę grupę stanowią certosiniz opowiadania Pietàdell’Isola, przedstawiona w Piętnie totalitarna władza oraz Porterowie z Gorącego oddechu pustyni. Autor rozprawy pokazuje, że zdaniem Grudzińskiego konieczność poznania oraz zachowania pamięci o przeszłości jest kulturowym (i kulturalnym) obowiązkiem każdego, natomiast odmowa udziału we wspólnocie pamiętania niesie, zdaniem Herlinga, poważne konsekwencje zamknięte w literackiej metaforze amnezji. Negatywnym skutkiem zlekceważenia pamięci, na jaki wskazuje Herling, jest podatność na podporządkowanie się silniejszemu lub uległość wobec totalitarnej władzy. Za przykład służą opozycje Certosa – Wyspa oraz władza – Wielki Pisarz. Przy pomocy amnezji Herling pokazuje także granicę biologicznej wytrzymałości pamięci. Autor Piętna sakralizuje również ekstremalny wysiłek podjęty w celu zachowania pamięci. Najwymowniejszym tego przykładem jest Wielki Pisarz.

A domain of Gustaw Herling-Grudzinski’s prose is the cultural memory including experiences of the generation that was faced up to the tragedy of the Second World War. It is straightly connected with the experience of camps and emigrations. An author of a treatise examines figures of memory in stories: Pietà dell’Isola, Piętno and Gorąc yoddech pustyni. As far as we are talking about the story titled: Pieta dell’Isola the author is interested in the memory of an Island and the way in which the memory is shown by Herling. In the story Piętno Grudzinski come back to the labor camp theme. The author of the dissertation explains intertextual references of Piętno to written works of Varlam Shalamov included in Ostatnie opowiadanie kołymskie. Moreover, the author indicates Piętno as a literary canonization of Russian prisoner in the labor camp made by Grudzinski. The last chapter is about Gorący oddech pustyni. Herling shows a picture of a culture touched by amnesia where the loss of memory and metaphoric death of a soul mean to forget about transcendence. The author of the dissertation reads the way that Grudzinski remembers. The creator of Dziennik pisany nocą presents a role of a guard of the memory and as the fundamental of culture presents the duty of knowing and preserving the remembrance of the past. Grudzinski believes that refusing taking part in the society of memory gives serious consequences including: loss of metaphysical sense of reality and subservience to totalitarianism.