Cultural scripts in English and Polish proverbs: tradition and innovation

Abstract

The aim of this paper is to investigate the reflection of selected cultural scripts in Anglo-American and Polish proverbs. The analysis concentrates on the way proverbs reflect two characteristic patterns of ‘Anglo’ culture identified by Anna Wierzbicka in her book English: Meaning and Culture (2006), i.e. ‘the respect for facts’ and ‘the value of personal autonomy’, and the cultural scripts associated with them. The study is based on proverb collections and the author’s corpus of texts with proverbs compiled from Polish Internet sources. Limited as a study based on such sources inevitably is, it does, nevertheless, demonstrate that proverbs do reflect cultural norms. It also shows that some culture specific Anglo-American proverbs are now used in Polish (e.g. Facts are stubborn things, Figures don’t lie or A man’s home is his castle), thus providing evidence that the influence of English and American ways on Polish goes beyond the level of individual words and expressions.

Celem niniejszego artykułu jest analiza treści kulturowych zawartych w przysłowiach polskich i angielskich. Przysłowia odzwierciedlają normy kulturowe i, jak twierdzi Obelkevich (1994), pomagają je kształtować, dzięki czemu stanowią bogate źródło wiedzy na temat systemów wartości używających je społeczeństw. Przytoczone tu angielskie i polskie skrypty kulturowe zaczerpnięte zostały z prac Anny Wierzbickiej (m.in. English: Meaning and Culture, 2006). Za jedną z najbardziej charakterystycznych cech kultury „Anglo” uznała Wierzbicka oświeceniowy „szacunek dla faktów” i racjonalnego myślenia, widoczny w licznych angielskich przysłowiach dotyczących faktów, np.: Facts speak for themselves, Facts are stubborn things, Facts speak louder than opinions, Facts don’t lie. Polskie zbiory przysłów, np. Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich (1969-1978) pod red. J. Krzyżanowskiego, nie odnotowują przysłów ze słowem fakt, być może dlatego, że popularny w Polsce barok i późniejszy romantyzm kładły większy nacisk na emocje niż rozum, co ilustruje np. nie mające odpowiednika w angielszczyźnie przysłowie Gdzie serce każe, tam rozum iść musi i Mickiewiczowskie Miej serce i patrzaj w serce. Niektóre z wymienionych tu angielskich przysłów mają jednak swoje odpowiedniki we współczesnej polszczyźnie, np. Fakty nie kłamią, Fakty mówią za siebie, co może znaczyć, że autorzy Nowej księgi... nie dostrzegli ich przysłowiowego charakteru, lub że upowszechniły się one dopiero po jej opublikowaniu, ilustrując wpływ kultury anglo-amerykańskiej na kulturę polską. Przysłowia ukazują także ambiwalentny stosunek Polaków do bycia miłym jako wartości kulturowej (np. Miły jak sól w oku), co wyraźnie kontrastuje z zachętą do bycia miłym, którą znajdujemy w anglo-amerykańskich przysłowiach (np. If you can’t say something nice, don’t say anything).