Czarny humor w twórczości Alfreda Kubina, Brunona Schulza i Rolanda Topora

Abstract

Rozprawa zatytułowana Czarny humor w twórczości Alfreda Kubina, Brunona Schulza i Rolanda Topora zawiera panoramiczne oraz komparatystyczne ujęcie zróżnicowanego wewnętrznie zjawiska jakim jest czarny humor, który poddano analizie pod kątem jego przynależności estetycznej i gatunkowej, ukazując wybrane pojęcie także w wymiarze ponadliterackim. Humor został przedstawiony jako znaczący element poetyki dzieła oraz czynnik determinujący postawę twórcy, właściwy mu sposób artystycznej kreacji bądź też komponent przejawiający się w refleksyjno-krytycznym stosunku do realiów danej epoki, historii, religii, a zwłaszcza sztuki wraz z obecnym w niej mitem artysty. Ramy pracy obejmują pierwszą dekadę minionego stulecia, kolejno lata 30., następnie okres między połową lat 60. i 70. W niniejszej dysertacji przedmiotem analizy ustanowiono literaturę pochodzącą z trzech zróżnicowanych obszarów kulturowych: niemieckiego, polskiego pogranicza oraz francuskiego. Każdy z wybranych autorów był nie tylko pisarzem, ale przede wszystkim artystą - malarzem, grafikiem, ilustratorem. Kubin reprezentował nurt ekspresjonistyczny, choć niektóre spośród jego nowatorskich prac zapowiadały surrealizm; Schulz zajmował się głównie grafiką, tworzył akwaforty posługując się między innymi rozpowszechnioną zwłaszcza w dziewiętnastym stuleciu techniką cliché-verre, spopularyzowaną przez krąg malarzy związanych ze szkołą barbizońską. Z kolei Topor oprócz rysunków, grafik i plakatów projektował również rozbudowane scenografie do przedstawień teatralnych, operowych czy filmów. Korelacje zachodzące pomiędzy wybranymi tekstami oraz poszczególnymi reprezentacjami graficznymi umożliwiły rozpatrywanie czarnego humoru zgodnie z zasadą korespondencji sztuk. W pierwszym rozdziale pracy poddano analizie jedyną powieść autorstwa Alfreda Kubina Po tamtej stronie (1909), a także część grafik artysty powstałych w pierwszym dziesięcioleciu minionego wieku. Następnie rozpatrywano pod kątem mrocznej śmieszności wybrane opowiadania Brunona Schulza pochodzące ze zbiorów Sklepy cynamonowe (1933) i Sanatorium pod Klepsydrą (1937) oraz ilustracje zdobiące Xięgę Bałwochwalczą (1920-1922). Ostatnia część rozprawy zawiera komiczną reinterpretację trzech utworów Rolanda Topora: Pamiętnika starego pierdoły (1975), Księżniczki Anginy (1967) jak i Chimerycznego lokatora (1964) wraz z uwzględnieniem poszczególnych satyrycznych rysunków pisarza przywodzących na myśl szesnastowieczne emblematy. Przedstawione w dysertacji rozważania dotyczące humoru ukazują analizowane pojęcie jako poważny temat będący przedmiotem wielowiekowej refleksji filozoficznej oraz traktują humour noir niczym doskonałe narzędzie literaturoznawcze pozwalające dostrzec w wyodrębnionych tekstach nową jakość, a także elementy dawniej marginalizowane.

The subject of this dissertation focuses on a deep analysis of the concept of black humor considered in relation to a broader aesthetic, comic category. The time frame of the work covers the first decade of the last century, then the 1930s and the period between mid-60s and 70s. Black humor was shown in this work not only as a component of the comic category, but also became a determinant of a certain attitude in the lives of the creators listed in the title and the key used for a new interpretation of selected works. In addition, the extensive relationship between black humor and other arts such as painting, graphics and film was investigated, because each of the specified authors was also an artist: Kubin a painter belonging to the expressionistic trend and the precursor of surrealism, Schulz a graphic artist and illustrator often using technology cliché-verre, while Topor, apart from drawings and graphics, also created extensive sets for theater, opera and film performances, including Fellini’s Casanova. Each chapter describes the particular artist and his characteristic, individual approach to the problem of black humor visible in individual texts or graphical representations. The first chapter begins with a short retrospection connected with a famous ballet show by Igor Stravinsky: The Rite of Spring, with the participation of the renowned dancer Wacław Niżyński and the iconic Ballets Russes by Sergei Diaghilev, issued a year before the outbreak of the Great War. The show caused a huge scandal, but above all it undermined the current, traditional approach to art announcing future revolutions in ballet, composition and classical music. The Rite of Spring covered almost all fields of broadly understood art, contributing to the artistic rebellion of many artists, who did not want to create according to old, rotten rules. The continuation of the chapter contains the analysis of Kubin’s sketches and his only novel, The Other Side, published in 1909, which was the result of the painter’s creative crisis and a progressive mental illness: schizophrenia. The black humor we see in the art and prose combines the elements of horror, macabre and ridiculousness, moreover it contains many references to other painters, which Kubin particularly valued, thus pointing to the subordinate role of the true, authentic art in authoritarian systems. The Other Side, by the example of a fictitious Dream State and its capital Pearl, depicts what dictatorship leads to and shows that finding a Eutopia - the land of happiness is rather impossible, thus this impossibility affects the pessimistic and sometimes catastrophic character of the novel. The next chapter contains an analysis of two series of collections of short stories by Bruno Schulz: The Cinnamon Shops (1933) and Sanatorium Under the Sign of the Hourglass (1937). Schulz's humor is based on the motto of the famous Shakespearean theater, The Globe: Totus mundus agit histrionem (All the world's a stage). Schulz laughs at the comedy of people, the world, shows the impermanence and transience of individual comic masks. Moreover, in this case, the function of language-level comedy, extensive, majestic metaphors often used to describe ordinary trivial activities and a series of allusions referring to the concept of myth and other outstanding writers such as Goethe, Rainer Maria Rilke and Thomas Mann play essential roles. An important figure in the world of Schulz's stories is Jakub, a character inspired by the father of the author, who impersonating an Old Testament prophet, proclaims his own heretical theories presented in the story: Treatise on Mannequins or the Second Genesis. In the Sanatorium Under the Sign of the Hourglass, Schulz uses the funeral humor to take up the topic of death in a funny way and using symbols he warns against the dehumanization of the individual in the increasingly ghastly reality of the 30s. The last part of the dissertation focuses on Roland Topor's extensive, comprehensive artistic activity. The subject of the analysis are three novels: Memories [Mémoires d'un vieux con] (1975), La Princesse Angine (1967) and The Tenant (1964). The first of these takes the form of a fictional diary in which the author laughs at all of the 20th-century artistic trends like: dadaism, expressionism or surrealism and famous personalities in the fields of art, literature, pop culture, philosophy such as: Klee, Degas, Hofmannsthal, Breton, Hemingway, Twain, Disney, Camus and dictators e.g. the Führer. La Princesse Angine is, in turn, a modern fairy tale that through the prism of black humor shows the story of an unusual princess and her crazy entourage pursued by the Enemies of the Crown. Finally, The Tenant which was filmed by Roman Polański in 1976, is full of scatological humor and nonsense, while the author presenting complicated interpersonal relationships simultaneously shows the readers a comical study of Trelkovsky's obsession and gradual madness.