Rozumienie, dzieje, dialog. O kompetencjech tłumacza w hermeneutyce filozoficznej Hansa-Georga Gadamera

Abstract

Do jednych z najistotniejszych zagadnień współczesnego przekładoznawstwa należy, bez wątpienia, pojęcie "kompetencje tłumacza". Znalezienie wyczerpującej odpowiedzi na pytanie, co decyduje o powodzeniu procesu tłumaczeniowego, a także jakimi cechami, postawami, motywacjami i zachowaniami winien się cechować kompetentny tłumacz, to jedna z najbardziej palących kwestii, a jednocześnie jedno z najważniejszych wyzwań stojących przed współczesną translatologią – zarówno tą traktowaną w sensie lingwistycznym, jak i literacko-kulturowym. Głównym celem powstania niniejszej monografii, stanowiącej skróconą i zmienioną wersję mojej pracy doktorskiej, jest analiza i rekonstrukcja poglądów Gadamera na rozumienie, dzieje, dialog, a pośrednio też na język, oraz znalezienie odpowiedzi na pytanie o charakter kompetencji tłumacza analizowanych z perspektywy Gadamerowskiej filozofii hermeneutycznej. Do podjęcia problemu badawczego skłoniły następujące powody: 1) znikoma liczba prac dotyczących kompetencji tłumacza i ich nabywania z punktu widzenia hermeneutyki przekładoznawczej, 2) naturalny związek między filozofią (w tym także hermeneutyką) a przekładem oraz 3) niesatysfakcjonujące współczesne konceptualizacje koncepcji kompetencji tłumacza, obecnie rozwijane głównie na gruncie tak zwanego podejścia kognitywnego do przekładu. Niniejsza monografia składa się z czterech rozdziałów. W rozdziale pierwszym przedstawiłam specyfikę pojęcia język w Gadamerowskiej filozofii hermeneutycznej ii wskazałam na jego związek z problematyką translatoryczną. Nawiązałam także do autorów, do których chętnie odnosił się autor "Wahrheit und Methode". Prezentując aspekty języka w Gadamerowskiej filozofii hermeneutycznej, powiązałam je z kategorią rozumienia i dziejowości. Rozdział ten stanowi istotne wprowadzenie do dalszych rozważań nad modelem przekładu w ujęciu Gadamera. Kolejne trzy rozdziały niniejszej pracy – poświęcone w całości Gadamerowskiej koncepcji przekładu – obrazują odpowiednio trzy konceptualizacje aktu tłumaczeniowego: 1) przekład jako realizacja kolistej struktury rozumienia; 2) przekład jako konkretyzacja świadomości efektywnodziejowej; 3) przekład jako rozmowa hermeneutyczna. Konceptualizacje te, wskazując zarówno na substantywny, jak i proceduralny charakter translacji, ilustrują sposób funkcjonowania aktu tłumaczeniowego w hermeneutyce filozoficznej autora "Wahrheit und Methode". Te trzy rozdziały stanowią także przegląd najważniejszych pojęć Gadamerowskiej hermeneutyki, które pomagają w zrozumieniu miejsca, jakie zajmuje w niej przekład i osoba tłumacza. W tytułach trzech rozdziałów niniejszej pracy znalazły się następujące słowa klucze: rozumienie, dzieje oraz dialog. Wzajemna relacja tych pojęć oraz ich znaczenia tworzą podstawę do zrozumienia tego, co stanowi o hermeneutycznych kompetencjach tłumacza. Rozumienie w optyce hermeneutyki filozoficznej Gadamera pełni funkcję swoiście pojmowanego przekładu. Dzieje są natomiast ściśle związane z rozumieniem i z dialogiem (rozmową hermeneutyczną), stanowiąc fundamentalny warunek istnienia człowieka i jego funkcjonowania w uwarunkowanym językowo świecie.

The main aim of this monograph is to prove that hermeneutic discourse – in spite of the fact that its usability is frequently questioned – offers insights into crucial aspects of the act of translation, mainly into a competent translator who, so to speak, is a central element in hermeneutic reflections on translation. The purpose of the monograph is also to analyse and reconstruct Hans-Georg Gadamer’s views on language, understanding, history, interpretation, and translation, and to answer the question who, according to the philosopher, a competent translator is, what his/her creative activity consists in, what determines the success of translational process, and what translator’s competences are if they are analysed from the hermeneutic point of view. The monograph consists of four chapters. In the first chapter, the concept of language in Gadamer’s hermeneutic philosophy is discussed. Furthermore, the relation of the concept with ancient and medieval philosophy is depicted. The author also makes references to those philosophers to whom Gadamer often referred, namely to Nicolaus of Cusa or Wilhelm von Humboldt. By presenting the aspects of language in Gadamerian hermeneutic philosophy, the author of the monograph connected them with the categories of understanding and historicity. The chapter constitutes a key introduction into further deliberations on the model of translation as depicted in Gadamer’s works. Further chapters of the monograph relate to the concept of translation in the light of Gadamerian theory of hermeneutics and to a translator’s competence as an interpreter. It consists of three chapters depicting the following conceptualizations of translation: 1) translation as a realization of the hermeneutic circle of understanding; 2) translation as a concretization of effective-historical consciousness; 3) translation as a hermeneutic conversation. The three chapters constitute an overview of the most important Gadamerian concepts which help to understand the role of translation and a translator in hermeneutic philosophy. It is worth noting that Gadamer’s views are not treated here literally. Likewise, they were not reconstructed systematically. The author of the work, on the basis of the above-mentioned key concepts, that is language, understanding, history and dialogue, attempts at developing many implications for the concept of a translator’s competence. Gadamerian hermeneutic philosophy becomes here an inspiration for translatological analyses as well as an alternative for the main trends in translation studies. The author of the dissertation, approaching Gadamer’s texts and the philosopher’s views, is inspired by Gadamerian requirement of dialogue and of hermeneutic conversation, treats the views not as a subject of the reconstruction process, but rather as an introduction to a discussion over the issues which were not directly tackled in Gadamer’s works. In the title of the monograph there are the three following words: understanding, history and dialogue. They were chosen because their mutual relations and their meanings are the key to understand what translation and a translator’s competence really depict and signify in Gadamerian philosophical hermeneutics.