Drobna szlachta ziemi łomżyńskiej na przełomie XIX i XX wieku

Abstract

Odmienność w obyczaju i mentalności drobnej szlachty istniała bardzo długo, a relikty dostrzegamy do dnia dzisiejszego. Wiele też cech obyczajowych i elementów kultury drobnej szlachty przeniknęło do innych warstw społecznych. Dyskusja nad tą tezą pozostaje jednak otwarta. Przedmiotem mego zainteresowania jest przede wszystkim drobna szlachta osiadła we własnych zaściankach. W opracowaniu swym ograniczam się do najbardziej uzasadnionego historycznie kształtu terytorialnego guberni łomżyńskiej z lat 1894 - 1912. Były to dawne ziemie mazowieckie: łomżyńska, nurska, różańska, wiska oraz zachodnie połacie Podlasia. Obszar ten nazywam ziemią łomżyńską lub Łomżyńskiem. W sześciu powiatach guberni łomżyńskiej: kolneńskim, łomżyńskim, mazowieckim (wysoko-mazowieckim), ostrołęckim, ostrowskim i szczuczyńskim wyszczególniłam obszary zamieszkałe przez drobną szlachtę, skupiska drobnoszlacheckie. Szczególnie wnikliwie poddałam badaniom powiaty mazowiecki oraz łomżyński ze względu na najliczniejsze tam osadnictwo omawianej warstwy społecznej. Celowym wydawało się też odniesienie, porównanie do innych obszarów zamieszkałych przez drobną szlachtę, np. powiatu przasnyskiego, bielskiego i siedleckiego. Dolną granicą chronologiczną niniejszej pracy jest rok 1864, kiedy to poprzez reformę uwłaszczeniową zrównano drobną szlachtę i chłopów. Następowały represje wobec uczestników powstania styczniowego. W tym też okresie, a dokładniej w 1866 roku została utworzona gubernia łomżyńska. Granicą zamykającą okres badawczy jest rok 1914, wybuch I wojny światowej. Nie można było jednak uniknąć porównań z okresem wcześniejszym, powoływałam się też na wydarzenia i materiały późniejsze. W opracowaniu tym przedstawiłam zarys dziejów osadnictwa szlacheckiego w ziemi łomżyńskiej, zmiany w rozmieszczeniu zaścianków, politykę carską wobec tej części mieszkańców Królestwa Polskiego. Ważne miejsce zajmuje podział wewnętrzny środowiska drobnoszlacheckiego, a także część pracy oparta na materiałach statystycznych. Skupiam się w nich na własności szlacheckiej, podziałach według grup obszarowych i sposobach użytkowania gruntów. Warto podkreślić, że na przełomie XIX i XX wieku dokonywały się znaczące zmiany, między innymi za sprawą parcelacji majątków i komasacji. Zainteresowanie wzbudzą zapewne rozdziały o tożsamości i życiu wewnętrznym drobnej szlachty, w konfrontacji z ziemiaństwem z jednej strony, a chłopstwem z drugiej. Istotne znaczenie zajmują opisy wyglądu zaścianków i życia rodzinnego drobnej szlachty. Ważne jest również wyjaśnienie istoty szlachectwa, wyróżników i wzorców postepowania, odniesień drobnych braci do religii, oświaty, służby w wojsku.