Zatrudnialność absolwentów szkół kształcących w zawodzie. W zamkniętym kręgu edukacyjno-zawodowego wymiaru „efektu św. Mateusza”

Abstract

Artykuł dotyczy zjawiska zwanego „efektem św. Mateusza” w edukacyjno-zawodowej odsłonie, i choć interpretacja określenia bywa różna, w niniejszym tekście dotyczy obszaru społeczno-ekonomicznego w kontekście edukacyjnym, opisując tendencję do (najogólniej rzecz ujmując) bogacenia się bogatych i ubożenia ubogich, nawiązując zatem do zagadnienia stratyfikacji społecznej i „dziedziczonego” statusu społecznego. Nadzieje pokładane w reformatorach współczesnego polskiego systemu szkolnictwa nie zostały zrealizowane, a segmentacja szkół umacnia podział na uczniów „lepszych” i „gorszych” – tych z szansami na sukces i ich pozbawionymi. Nieustająco silny wpływ na sukces edukacyjny dziecka ma status rodziców – do „dobrych” szkół uczęszczają przede wszystkim dzieci pochodzące z rodzin o wysokim statusie społecznym, o wyższych osiągnięciach w egzaminie ósmoklasisty i aspiracjach edukacyjnych. To „dziedziczone” uprzywilejowanie ułatwia im odniesienie sukcesu. Mertonowski efekt św. Mateusza działa więc też w obszarze edukacji (Wawrzyniak-Beszterda 2011). Prowadzone od dekad rozważania (Bourdieu, Passeron 1977; Carter 2014; Kuzior 2014; Kozłowski, Matczak 2014) wskazują korelację między sukcesem edukacyjnym dziecka a statusem rodziców. A zatem myśl, „każdemu bowiem, kto ma, będzie dodane, tak, że nadmiar mieć będzie. Temu zaś, kto nie ma, zabiorą nawet to, co ma” (Mt 25, 29 za Biblia Tysiąclecia) materializuje się w edukacyjno-zawodowej odsłonie. Uczniów szkół branżowych można w związku z tym określić jako grupę wtórnie defaworyzowaną. Ich zasoby indywidualne (stanowiące bazową wartość w procesie rekrutacyjnym – tranzycja ze szkoły podstawowej do ponadpodstawowej), znaczone rodzinnym i społecznym kontekstem, powodują, iż trafiają do szkół, które (w opinii społecznej wobec stereotypizacji tego rodzaju kształcenia) nie kreują szans na przyszłość. Stygmatyzacji ulegają zatem także różne typy szkół (ogólnokształcące vs. branżowe, techniczne czyli kształcące w zawodzie), przyciągając do, lub odpychając od siebie kandydatów o zróżnicowanych potencjałach. I tak koło zamyka się, a trwające od lat próby zmiany deprecjonowanego od dekad oblicza szkolnictwa zawodowego w celu przyciągnięcia uczniów z potencjałem społecznym i edukacyjnym, którzy sprostaliby coraz bardziej zaawansowanej technologiczne (a tym samym wymagającej intelektualnych nakładów) ofercie szkolnictwa branżowego i stali się w przyszłości ambasadorami tego rodzaju kształcenia, kończą się fiaskiem. Drugim elementem opracowania są zagadnienia związane z poradnictwem edukacyjno-zawodowym jako działaniem o charakterze optymalizującym przejście ze szkoły na rynek pracy młodzieży z grup defaworyzowanych. Poruszono zatem tematy nieczęsto podejmowane we współczesnej literaturze pedagogicznej – szkolnictwo zawodowe, jego uczeń i absolwent, co jawi się jako istotne w kontekście tematyki czasopisma, z uwagi na fakt, iż predykatorami zachowań przestępczych są m.in., obok psychologicznych czynników ryzyka, warunki społeczno-ekonomicznego oraz szerzej socjalizacyjne, środowiskowe konteksty funkcjonowania jednostki (niski status społeczno-ekonomiczny, bieda, niepowodzenia edukacyjne, bezrobocie i brak perspektyw zawodowych oraz brak wsparcia społecznego) niepozostające bez wpływu na kwestie wykształcenia, a w konsekwencji zatrudnialności. Zaangażowanie zaś w pracę może być czynnikiem chroniącym (Filipiak 2013; Olbrycht 2016; Sosnowska 2009). Opracowanie powstało na kanwie zrealizowanego w 2021 roku badania sondażowego (z wykorzystaniem techniki ankietowania), którego cele wiązały się z dokonaniem charakterystyki aspiracji i planów oraz czynionych przez młodzież (uczniów szkół podstawowych N = 1099 i ponadpodstawowych N = 903).

The article concerns the phenomenon referred to as the ‘Matthew Effect’ in the educational-professional context, as well as the issue of educational and vocational guidance as an optimizing activity for the transition from school to the job market for youth from disadvantaged groups. Thus, issues rarely addressed in contemporary pedagogical literature were raised – vocational education, its students, and graduates. The study was based on a survey conducted in 2021 (using survey techniques) aimed at characterizing the aspirations and plans as well as the educational and vocational choices made by youth (primary school students N=1099 and post-primary school students N=903); understanding the youth’s opinions on the category of „success”; characterizing the associations accompanying youth regarding educational paths enabling vs hindering achievement of professional success and prestigious vs non-prestigious occupations; characterizing the process of vocational guidance and describing its desired form by students. The issues addressed included questions such as: What is the structure of educational and vocational choices, aspirations in this area, and educational and vocational plans of youth? How do youth perceive life and career success? How is the school vocational guidance process perceived by youth? Decades of research results (Bourdieu, Passeron 1990; Carter 2007; Kuzior 2014; Kozłowski, Matczak 2014) indicate a correlation between a child’s educational success and the parents’ status – children from families with high socio-cultural status mainly attend „good schools”, where parents are involved in the child’s educational activities, achieving higher exam results and educational aspirations. Therefore, the thought, „For whoever has will be given more, and they will have an abundance. Whoever does not have, even what they have will be taken from them” (Mt 25, 29 according to the Millennium Bible) materializes in the educational-professional context. Therefore, students of vocational schools can be described as a secondarily disadvantaged group. Their individual resources (which constitute the basic value in the recruitment process – transition from primary to postprimary school), marked by family and social context, lead them to schools that (in societal opinion regarding the stereotyping of such education) do not create future prospects. Thus, various types of schools (general vs vocational, technical schools providing vocational training) also become stigmatized, attracting or repelling candidates with diverse potentials. Thus, the cycle repeats, and attempts to change the depreciated face of vocational education, aiming to ‘attract’ students with social and educational potential who would meet the increasingly advanced technological (and thus intellectually demanding) offerings of vocational education and become ambassadors of this type of education in the future, end in failure.