Resocjalizacja penitencjarna: istota, dylematy terminologiczne, społeczny sens, kilka uwag teoretycznych i kadrowych

Abstract

W pedagogice penitencjarnej, którą można uważać za teorię wychowania poprawczego w więzieniu, pojęcie resocjalizacja penitencjarna, oznacza proces oddziaływania psychokorekcyjnego na skazanych. Jego celem jest uzyskanie takich zmian w ich osobowości, by po odbyciu kary pozbawienia wolności nie zechcieli oni wrócić do zachowań przestępczych, by uzyskali oni inną tożsamość. Proces resocjalizacji penitencjarnej ma charakter indywidualny, oparty jest o diagnozę resocjalizacyjną, odbywa się według indywidualnego programu resocjalizacji zaakceptowanego przez skazanych, jest okresowo oceniany i wymaga oceny końcowej i postawienia prognozy społecznej. Często używane w literaturze oddziaływanie penitencjarne jest pojęciem szerszym: całokształt oddziaływania administracji zakładu karnego na więźniów, którego celem jest utrzymywanie zdrowia, dyscypliny, zabezpieczenia przed demoralizacją, bezpieczeństwa oraz ich resocjalizacji. Cele uzyskiwane za pomocą resocjalizacji penitencjarnej sytuują w zależności od poziomu sukcesu między ich postacią minimum (poprawa jurydyczna) a postacią maksimum (znaczna redukcja nieprzystosowania społecznego). Niektórzy autorzy nazywają zmiany resocjalizacyjne zmianami readaptacyjnymi lub reintegracyjnymi, co nie jest poprawne. Przez readaptację społeczną rozumieć należy bowiem proces przystosowywania się do społeczeństwa po opuszczeniu więzienia. Jest to ponowne uczenie się funkcjonowa¬nia społecznego przy respektowaniu obowiązujących w społeczeństwie standardów prawnych, obyczajowych i moralnych. Końcowym efektem takiej readaptacji jest reintegracja społeczna, czyli ponowne związanie się z pozytywną grupą społeczną (np. z rodziną) na zasadach równopartnerstwa, a więc nie tylko brania od niej (np. wartości moralnych, opiekuńczych, materialnych, elementów wsparcia itp.) ale i dawania jej. Na skutek takich relacji wytwarza się swoista społeczna homeostaza. Jest to pozytywny wskaźnik prognostyczny. Niestety, ze względu na właściwości osobowościowe (np. defekty, znaczne zdemoralizowanie itp.), na konsekwencje totalności więzienia, niedoskonałość systemów penitencjarnych, braki w organizacji i zarządzaniu tą instytucją, zjawiska podkulturowe (niekiedy bardzo patologiczne), zdarzające się braki w profesjonalizmie kadry i niemożliwości zapewnienia wszystkim potrzebującym pracy, nauki i pożytecznego zagospodarowania wolnego czasu, pewnej liczby więźniów nie udaje się zresocjalizować. Skuteczność poprawczą polskiego więzienia obniża słaba organizacyjnie procedura readaptacyjna. Obecny polski system penitencjarny sprzyja stosowaniu zasady indywidualizacji: ma charakter progresywny, zachowuje możliwość wolnej progresji, zakłady karne dzielą się na rodzaje a te na trzy zróżnicowane pod względem warunków wykonania kary typy. Resocjalizacja penitencjarna rozumiana szeroko obejmuje trzy rodzaje oddziaływania: wychowanie korekcyjne, terapię oraz wspomaganie społeczne. Pozwala to na szerokie oddziaływanie resocjalizacyjne: uczy się zawodu, uzupełnia wykształcenie, uczy się systematycznej pracy i funkcjonowania w życiu rodzinnym, likwiduje się uzależnienia od alkoholu i narkotyków, redukuje nadmierną agresywność, uczy się społecznego funkcjonowania osoby z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi, utrzymuje się więź skazanych z ich rodzinami, przygotowuje się ich do procesu readaptacyjnego itp. Nieco inaczej realizuje się ten proces wobec skazanych dorosłych (korekta właściwości) a nieco inaczej wobec młodocianych (korekta psychospołecznego rozwoju, w którym się znajdują). W odniesieniu do obu kategorii stosuje się tzw. twórczą resocjalizację. Resocjalizacyjny personel penitencjarny musi być profesjonalnie przygotowany do swojej pracy. Stąd szczególnej troski wymaga jego kształcenie w uczelniach wyższych. Psycholodzy powinni posiadać specjalizację penitencjarną. Wychowawcy, na których ciąży główny ciężar resocjalizacji skazanych powinni kończyć pedagogikę resocjalizacyjną ze specjalizacją penitencjarną. Jest to jeden z ważnych warunków dobrego współdziałania ze sobą w procesie penitencjarnej resocjalizacji. Personel ten powinien posiadać określone cechy osobowości i demonstrować wysoki poziom moralny. Biorąc pod uwagę potrzebną wiedzę pedagogiczno-psychologiczną, posiadania umiejętności poprawnego zorganizowania, zaprogramowania i skutecznego zrealizowania i właściwego ocenienia efektywności procesu resocjalizacyjnego, w warunkach polskich pedagodzy resocjalizacyjni, a szczególnie penitencjarni, powinni być kształceni podobnie jak psycholodzy, w trybie jednolitych studiów pięcioletnich. Kształcenie ich w systemie bolońskim (dwustopniowym gdy celem jest magisterium) jest niewystarczające!