Przeszłość i przyszłość klauzuli generalnej zasad współżycia społecznego w polskim prawie cywilnym

Abstract

Artykuł dotyczy wybranej problematyki klauzuli generalnej zasad współżycia społecznego w polskim prawie cywilnym. Tytułowe zagadnienie zostało omówione w perspektywie historycznej. Po przeanalizowaniu kontekstu ustrojowego i ideologicznego wprowadzenia do polskiego prawa, na wzór radziecki, zasad współżycia społecznego, następuje ocena przydatności tej klauzuli generalnej na gruncie aktualnych zasad i wartości konstytucyjnych. W tekście wykorzystano akty normatywne, orzecznictwo sądowe i bogatą literaturę prawniczą w celu ukazania roli słuszności i tak zwanego prawa sędziowskiego w polskim prawie cywilnym. Analizie poddano klauzule słusznościowe obecne w polskim prawie cywilnym w okresie II Rzeczypospolitej (1918–1939). Omówiono także obowiązujące aktualnie regulacje i instytucje prawa cywilnego odwołujące się do zasady słuszności. Istotnym elementem rozważań jest zagadnienie wpływu zasad i wartości konstytucyjnych na znaczenie i funkcje zasady słuszności w prawie prywatnym. Przedstawiono zgłaszany w literaturze prawniczej postulat zastąpienia zasad współżycia społecznego inną klauzulą słusznościową, adekwatną do zmian w społeczeństwie i prawie oraz taką, która znana jest w zachodnich europejskich systemach prawnych. W podsumowaniu zaprezentowano argumenty przemawiające za potrzebą utrzymania w prawie cywilnym pluralizmu słusznościowych klauzul generalnych. Sformułowano tezę, w myśl której klauzula zasad współżycia społecznego na gruncie polskiego Kodeksu cywilnego jest najczęściej stosowaną przez sądy i przywoływaną w argumentacjach prawniczych klauzulą generalną, oddziałującą w sposób wszechstronny na stosunki cywilnoprawne (prawnorzeczowe, zobowiązaniowe, spadkowe i prawnorodzinne).

The article deals with the selected issue of the general clause of principles of social co-existence in the Polish civil law. The title issue is discussed in a historical perspective. The analysis of the political and ideological context of the introduction of the principles of social coexistence into the Polish law, following the Soviet model, is followed by an assessment of the usefulness of this general clause on the grounds of the current constitutional principles and values. The text makes use of normative acts, judicial decisions and extensive legal literature in order to show the role of equity and the so-called judicial law in the Polish civil law. It analyses equity clauses present in the Polish civil law in the period of the II. Republic (1918–1939). It also discusses the currently binding regulations and institutions of civil law referring to the principle of equity. The issue of the influence of constitutional principles and values on the meaning and functions of the principle of equity in private law is an important element of the considerations. The postulate presented in the legal literature to replace the principles of social co-existence with another equity clause, adequate to the changes in society and law, and one known in the Western European legal systems. In conclusion, the article presents arguments in favour of the need to maintain a plurality of equitable general clauses in civil law. A thesis is formulated according to which the clause of principles of social co-existence under the Polish Civil Code is the general clause most frequently used by courts and referred to in legal arguments, comprehensively affecting civil law relations (property, obligation, inheritance and family law).