Kodeks zobowiązań – podstawa ciągłości i trwałości instytucji prawa cywilnego (w szczególności obligacyjnego) w Polsce

Abstract

Artykuł ma na celu pokazanie trwałości instytucji prawa prywatnego uregulowanych w Kodeksie zobowiązań z 1933 roku. Kodeks formalnie obowiązywał do 1 stycznia 1965 roku. Uchwalenie Kodeksu zobowiązań było istotnym wydarzeniem w procesie tworzenia prawa w niepodległej Polsce. Został on wysoko oceniany przez prawników teoretyków i praktyków. Druga wojna światowa przerwała dalsze porządkowanie prawa w młodym wówczas państwie. Po roku 1944 nastały czasy odrzucania zasad gospodarki rynkowej, a w tym prywatnoprawnych narzędzi obrotu gospodarczego. Instytucje Kodeksu zobowiązań były negowane lub poddawane różnym eksperymentom ideologicznym. Powojenne ustawodawstwo Polski było wzorowane na prawie Związku Radzieckiego. W Kodeksie cywilnym z 1964 roku wprowadzono różne typy własności, tym samym wypaczając klasyczną konstrukcję prawa własności. W gospodarce nakazowo‑rozdzielczej stosowano decyzje administracyjne jako narzędzie obrotu gospodarczego. Była to więc próba wyeliminowania umowy, a przede wszystkim fundamentalnej zasady prawa obligacyjnego, którą jest zasada swobody umów. Podobnie uczyniono z klauzulą rebus sic stantibus. Zasada słuszności została zastąpiona zasadami współżycia społecznego o wyraźnie ideologicznej treści. Rozbudowano regulacje pozakodeksowe, czyli przepisy niższej rangi niż ustawa, ustalające reguły prowadzenia gospodarki w obrębie uprzywilejowanej własności państwowej. Kryzysy polityczne i gospodarcze w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej wskazywały coraz bardziej na bezzasadność prób rezygnacji z klasycznych narzędzi prawnych obrotu prawnego. Okazało się, że nie udało całkowicie zrezygnować z prawa własności w ujęciu klasycznym, także z umowy jako regulatora obrotu prawnego i wielu innych konstrukcji prawnych wcześniej zawartych w Kodeksie zobowiązań. Po 1989 roku regulacje wywodzące się z tego kodeksu oraz z Kodeksu handlowego stały się narzędziami przebudowy ustroju gospodarczego i społecznego, czyli spełniły nietypowe dla siebie funkcje, torując drogę z powrotem do kapitalizmu, której to drogi wcześniej żadne państwo nie przechodziło.

The article aims to show the durability of private law institutions regulated by the 1933 Code of Obligations. The Code was formally in force until 1 January 1965. The enactment of the Code of Obligations was an important event in the law-making process in independent Poland. It was highly appreciated by legal theorists and practitioners. World War II interrupted further lawmaking in the then young country. After 1944, there were times of rejection of the principles of the market economy, including private-law tools of economic turnover. The institutions of the Code of Obligations were negated or subjected to various ideological experiments. Poland’s postwar legislation was modelled on the law of the Soviet Union. The Civil Code of 1964 introduced various types of property thereby distorting the classical construction of property rights. The command economy system used administrative decisions as a tool of economic turnover. Thus, it was an attempt to eliminate the contract and, above all, the fundamental principle of obligation law, which is the principle of freedom of contract. The same was done with the rebus sic stantibus clause. The principle of equity has been replaced by the principles of social intercourse with an explicitly ideological content. Extra-code regulations, i.e., regulations of a lower rank than the law establishing rules for conducting the economy within the privileged state property, were expanded. The political and economic crises in the People’s Republic of Poland increasingly indicated the unreasonableness of attempts to abandon the classical legal tools of legal transactions. It turned out that it was not possible to completely abandon the right of ownership in classical terms, also the contract as a regulator of legal transactions and many other legal constructions previously included in the Code of Obligations. After 1989, the regulations derived from this code and the Commercial Code became tools for the reconstruction of the economic and social system, that is, they fulfilled functions unusual to themselves, paving the way back to capitalism, a path that no state had previously gone through.