Geneza i ewolucja pozycji prawnej dziecka pozamałżeńskiego w polskim ustawodawstwie I połowy XX wieku

Abstract

Poprawa statusu prawnego dziecka nieślubnego następowała powoli. Stąd aż do 1950 roku na ziemiach polskich utrzymywano rozróżnienie pozycji cywilnoprawnej na gruncie prawa rodzinnego i spadkowego między dziećmi zrodzonymi w małżeństwie a nieślubnymi. W założeniu ustawodawstwa porozbiorowego powyższe miało sprzyjać trwałości i nienaruszalności legalnej rodziny oraz utrzymaniu w niej patriarchalnej władzy ojca. W konsekwencji dziecko zrodzone poza małżeństwem dyskryminowano i wykluczano z grona pełnoprawnych członków społeczeństwa. Gorsza pozycja społeczna dziecka nieślubnego uwidoczniała się między innymi w zakazie noszenia nazwiska ojca, trudnościach w uzyskaniu świadczeń alimentacyjnych, dochodzeniu ojcostwa i spadkobraniu wyłącznie po matce. Jedynie dobrowolne uznanie dziecka przez ojca lub w drodze orzeczenia sądowego skutkowało włączeniem go do rzędu zstępnych po ojcu, umożliwiając dziedziczenie na równi z dziećmi ślubnymi. Chociaż prace nad projektem prawa rodzinnego rozpoczęto w latach dwudziestych, to wstępny projekt wraz z uzasadnieniem został ogłoszony drukiem dopiero w 1934 roku. Prace w Podkomisji Komisji Kodyfikacyjnej, zajmującej się stosunkami z pokrewieństwa i opieki, trwały jeszcze cztery lata. W 1938 roku ogłoszono drukiem dwa projekty: o stosunkach rodziców i dzieci oraz o urzędzie opiekuńczym. Projekt wstępny określający sytuację prawną dziecka pozamałżeńskiego i jego matki oparto na nowoczesnych zasadach znacznie polepszających sytuację prawną dziecka pozamałżeńskiego, co wywołało krytykę i burzliwą dyskusję, również po stronie zwolenników reform, którzy domagali się dalej idących zmian. Prace kodyfikacyjne przerwał wybuch wojny. Ujednolicone na obszarze całego państwa prawo rodzinne w pierwszych latach Polski Ludowej utrzymało podział na dzieci zrodzone w małżeństwie i poza nim. Dopiero na gruncie Kodeksu rodzinnego z 1950 roku zmieniła się sytuacja dzieci nieślubnych, bowiem zostały one zrównane w prawach z dziećmi zrodzonymi w małżeństwie. Nie tylko z prawa cywilnego wynikała słabsza ochrona praw dzieci nieślubnych. Również na gruncie prawa karnego dostrzegano odmienność regulacji i brak wystarczającej ochrony prawnej dzieci zrodzonych poza małżeństwem, zwłaszcza w odniesieniu do przestępstwa spędzenia płodu i dzieciobójstwa. W opinii ówczesnego społeczeństwa stosunki nieślubne były dla kobiety hańbiące i zasługujące na potępienie. Powyższe znalazło wyraz w pozaborczym ustawodawstwie karnym niezapewniającym jednolitej ochrony prawnej dla życia dzieci zrodzonych w małżeństwie i poza nim. Unifikacja prawa karnego w tym zakresie za sprawą orzecznictwa sądowego łagodzącego przepisy karne niewiele zmieniła. W niniejszym artykule za pomocą metody historycznoprawnej zostały omówione założenia kodyfikacyjne Sekcji Prawa Karnego Komisji Kodyfikacyjnej z okresu międzywojennego dotyczące ochrony prawnokarnej życia dziecka nieślubnego oraz regulacje III działu projektu Podkomisji Prawa o Stosunkach z pokrewieństwa i opieki, odnoszące się do statusu prawnego dziecka zrodzonego poza małżeństwem. Analizą stanowiącą tło porównawcze rozważań zostały również objęte analogiczne przepisy z okresu Polski Ludowej oraz pozaborcze ustawodawstwo cywilne i karne obowiązujące w II Rzeczypospolitej. Porównanie obowiązujących w przedmiotowym zakresie przepisów pozwoli ocenić słuszność i nowoczesność założeń kodyfikacyjnych z okresu międzywojennego. Konieczność pilnej potrzeby unifikacji prawa polskiego w zakresie zrównania pozycji dzieci zrodzonych w małżeństwie i poza nim pokazano przez pryzmat orzecznictwa Sądu Najwyższego oraz źródeł archiwalnych dotyczących między innymi międzywojennej pomocy socjalno‑medycznej dla samotnej matki, polityki rodzinno‑opiekuńczej II Rzeczypospolitej realizowanej przez placówki wychowawcze, opisanej na podstawie raportów i sprawozdań pokontrolnych ze żłóbków oraz sierocińców, a także międzywojennych akt sądów okręgowych. Powyższe pozwoli ukazać genezę unormowań stanowiska prawnego dzieci pozamałżeńskich w prawie polskim. W dotychczasowej literaturze przedmiotu wybrane zagadnienie nie zostało w taki sposób opracowane i omówione, co uzasadnia podjęcie niniejszego tematu. Liczne publikacje dotyczące statusu prawnego dziecka nieślubnego odnoszą się głównie do okresu Polski Ludowej, dlatego niniejsza publikacja uzupełnia dotychczasowy stan badań nad tytułowym zagadnieniem.

The legal status of the illegitimate child would improve gradually, so Polish law until the 1950s retained a distinction between legitimate children and those born out of wedlock in respect of their civil-law status in the family and the inheritance law. As stipulated in the law enacted after the Partition era, the above distinction was intended to favour the permanence and inviolability of the legal family and maintain the patriarchal authority of the father. As a consequence, a child born outside marriage was discriminated against and excluded from the circle of persons with the fullness of rights. The inferior position of the illegitimate child was demonstrated, for example, by the ban on assuming the father’s family name, in the difficulty in acquiring maintenance allowance, in claiming paternity and inheriting only from the mother. Only a voluntary acknowledgement of the child by the father or by a judicial decision included the child among the descendants from the father, allowing inheritance on equal terms with legitimate children. Although work on the draft family law started in the 1920s, a preliminary draft and its explanatory memorandum were not published until 1934. The work of the Subcommittee of the Codification Commission dealing with consanguinity and custody continued for another four years. In 1938, two drafts were published in print: one on the parents–children relations and another on the custody office. The preliminary draft, which specified the legal status of the illegitimate child and the mother, was grounded in modern principles that greatly improved the situation of such a child in comparison with a legitimate one. This sparked criticism and heated debates, also among the proponents of the reform, who called for further-reaching changes. The codification work was interrupted by the outbreak of World War Two. The family law, which was made uniform throughout the country in the first years of the Polish People’s Republic, maintained the distinction between children born within and outside marriage. Only the 1950 Family and Guardianship Code changed the situation of illegitimate children, as their rights were made equal to those of children born in marriage. Illegitimate children were worse-off not only under the civil law. The discrepancy in regulation and the lack of sufficient legal protection for children born out of wedlock was perceived also under the penal law, especially with regard to the crime of abortion and infanticide. The public at the time considered extramarital relationships to be disgraceful for women and deserving damnation. This was reflected in the post-Partition penal legislation, which did not ensure uniform legal protection for children born within and outside marriage. The unification of the penal law did not change much in this regard on account of judicial case law mitigating relevant penal regulations. This article uses the historical-legal method to discuss the assumptions adopted by the Penal Law Section of the Codification Commission from the inter-war period concerning the penal-law protection of the life of an illegitimate child and the regulations contained in Division III of the draft prepared by the Legal Subcommittee concerning kinship and guardianship relations affecting the legal status of a child born outside marriage. Analogous regulations in force in the Polish People’s Republic and the post-Partition civil and penal legislation in force in the interwar Poland were also analysed as a comparative background for the considerations. A comparison of the provisions in force in this area helps to assess the validity and modernity of the codification assumptions of the interwar period. The urgent need for unification of the Polish law in terms of equalling the position of children born in and out of wedlock has been discussed through the prism of the jurisprudence of the Supreme Court and the archival sources concerning, among others, the interwar social and medical aid for single mothers, the family and care policy of the Second Republic of Poland implemented by educational institutions, described on the basis of reports and inspection reports from nurseries and orphanages as well as the interwar files of district courts. The above gives an insight into the genesis of the regulation of the legal position of non-marital children in the Polish law. In the literary scholarship to date, no such study can be found, which justifies this inquiry. The many publications on the legal status of an illegitimate child refer mainly to the period of the People’s Republic of Poland, therefore this publication supplements the current state of research on the title issue.