Концепт "Земля" в русской языковой и наивной картинах мира

Abstract

Ziemia obok wody, powietrza i ognia, wedle filozofii starożytnych, stanowi jeden z żywiołów, pierwiastków, z których składa się świat materialny. Jej powstanie we wszystkich wierzeniach jest równoznaczne z powstaniem widzianego świata. Na formowanie obrazu ziemi w świadomości nosicieli języka rosyjskiego znaczący wpływ miały warunki socjalne, fakty kulturalno-historyczne, a także procesy społeczne i rozwój ekonomiczny. Umocnieniu znaczenia ziemi w życiu ludzi sprzyjały mitologia i religia. Celem monografii j est rekonstrukcja fragmentu rosyjskiego językowego obrazu świata - konceptu «ziemia», który stanowi ważny element konceptosfery. Przy rekonstrukcji językowego obrazu wycinka jakiejś rzeczywistości wykorzystuje się informacje zawarte w samym leksemie: jego etymologię, formę wewnętrzną i strukturę znaczeniową, bierze się pod uwagę całą rodzinę wyrazów - derywaty słowotwórcze od leksemu będącego podstawową nazwą rozpatrywanego obiektu. Ważnym źródłem informacji są frazeologizmy i przysłowia, które odzwierciedlają naiwny obraz świata. Ciekawego materiału dostarczają pola leksykalno-semantyczne, eksplikujące w języku dany wycinek rzeczywistości. Praca składa się ze wstępu, rozdziału teoretycznego oraz trzech rozdziałów, przedstawiających językową eksplikację konceptu «ziemia» w języku rosyjskim. Wnioski końcowe zostały zawarte w zakończeniu. W rozdziale pierwszym Teoretyczne aspekty współczesnej lingwistyki kognitywnej został przedstawiony zakres badań językoznawstwa kognitywnego oraz podstawowe pojęcia związane z tym paradygmatem językoznawstwa - obraz świata, konceptualizacja i kategoryzacja świata oraz koncept. Rozdział drugi zatytułowany Eksplikacja językowa konceptu «ziemia» zawiera analizę materiału leksykograficznego, która pozwoliła ujawnić specyfikę badanego konceptu. Koncept «ziemia» w języku rosyjskim jest wyrażony przy pomocy trzech pól leksykalno- semantycznych: "суша" ("ląd"), "гидосфера" ("hydrosfera") i "атмосфера" ("atmosfera") . Najliczniej reprezentowane jest pole "суша" ("ląd") , co niewątpliwie jest związane ze znaczeniem ziemi, jako powierzchni naszej planety, dla rosyjskiej wspólnoty komunikatywnej . Pole o składa się z trzech mikropól: ,,земная поверхность и ее части" ("powierzchnia ziemi i jej części") , "рельеф земли" ( "topografia powierzchni") oraz "минералы" ("minerały") . Leksykalno-semantyczne pole "гидосфера" ("hydrosfera") obejmuj e dwa mikropola: "массивы воды" ("masywy wody") i "вода в твердом состоянии" ("woda w stałym stanie skupienia"), natomiast pole "атмосфера" ("atmosfera") zawiera trzy mikropola: "воздух" ("powietrze"), "атмосферные осадки" ("opady atmosferyczne") i ,,облака" ("chmury") . Rozdział trzeci Konceptualizacja ziemi w rosyjskich źródłach leksykograficznych prezentuje rekonstrukcję konceptu «ziemia» na podstawie danych leksyko graficznych. Analiza leksykograficzna tego konceptu nie tylko pozwoliła ustalić sposób funkcjonowania leksemu земля (ziemia) w języku rosyjskim, ale także sformułować wyobrażenie istoty konceptu ziemia w rosyjskim językowym ob razie świata, ponieważ materiał leksykograficzny najdokładniej odzwierciedla fragmenty językowego obrazu świata danej wspólnoty komunikatywnej. Leksem земля (ziemia) w języku rosyjskim charakteryzuj e się polisemicznością. Między jego znaczeniami zachodzą zauważalne związki. Zawarte w słownikach opisowych języka rosyjskiego znaczenia ziemi to: 'planeta', 'susza', 'zewnętrzna warstwa planety, gleba', 'terytorium znajdujące się w czyimś posiadaniu, wykorzystywane w celach rolniczych: 'państwo', 'sypka ciemna substancja wschodząca w skład skorupy ziemskiej', 'miejsce życia człowieka', 'powierzchnia, na której się znajdujemy', 'wszystkie sypkie substancje kopalne, na których może coś rosnąć: 'w Austrii i w Niemczech: duża jednostka administracyjno-terytorialna: 'w znaczeniu żywiołu (ogień, powietrze, woda, ziemia) : każde twarde ciało stałe', 'naród', 'realna rzeczywistość jako przeciwstawienie światowi idealnemu, niebu', 'nazwa różnego rodzaju farb: 'tło'. Земля j est wyrazem nadrzędnym w ciągu synonimicznym: мир (świat), свет (świat), землой шар (kula ziemska), планета (planeta), Вселенная (wszechświat), беый свет (biały świat), Божий свет (мир) (boży świat), подлунная (przestrzeń pod księżycem), подсолнечная (przestrzeń pod Słońcem), поднебесная (przestrzeń pod niebem), поднебдольний мир (dolny świat), юдоль (padół), a jednocześnie wchodzi w skład ciągów synonimicznych, w których wyrazami nadrzędnymi są: суша (ląd), почва (gleba), участок (działka), территория (terytorium), государство (państwo),край (kraina), фон (tło). W języku rosyjskim leksem 3eMllH nie ma wyrazu przeciwstawnego, w naiwnym językowym obrazie świata występuj e antonim pragmatyczny - небо (niebo). Fragment językowego obrazu świata jest wyrażony również na poziomie słowotwórstwa, ponieważ derywaty określają znaczące dla językowego obrazu świata rosyjskiej wspólnoty komunikatywnej związki, takie jak ziemia i wszystko z nią związane, uprawa ziemi, posiadanie i zarządzanie ziemią, przestrzeń, gleba, prace ziemne, badanie ziemi, miejsce, pomieszczenia, rośliny i zwierzęta. W rozdziale czwartym Koncept «ziemia» we frazeologicznym obrazie świata przedstawiono fragment naiwnego obrazu świata wyrażonego frazeologizmami. Naiwny obraz świata powstał wskutek praktycznych potrzeb człowieka i jest on niezbędną kognitywną podstawą adaptacji świata przez człowieka. Analiza semantyki rosyjskich frazeologizmów i przysłów wykazała, że frazeologiczny koncept «ziemia» stanowi dość rozbudowaną strukturę frejmową. Większość składających się na niego frejmów (frejm - stereotypowe specyficzne dla konkretnych wspólnot komunikatywnych modele wiedzy i zachowania) dotyczy człowieka, jego działalności i stosunku do otaczającego świata. Są to: ,,физическое состояние человека" (" Status fizjologiczny człowieka" ), "Деятельность человека" ("Działalność człowieka" ), Черты характера и психическое состояние человека" ("Cechy charakteru i stan psychiczny"), "Внешняя характеристика человека" ("Zewnętrzna charakterystyka człowieka" ) , "Поведение человека" ("Zachowanie człowieka") , "Труд" ("Praca" ), "Питание" (" Żywienie"), "Смерть" ("Śmierć"), "Родина" ("Ojczyzna"). Niewątpliwie potwierdza to fakt, że cechą charakterystyczną frazeologicznego obrazu świata jest antropocentryzm. W tradycyjnym systemie wartości narodu rosyjskiego, na co wskazuje analizowany koncept frazeologiczny, ziemia zajmuj e ważne miejsce. W językowym obrazie ziemi ważny jest aspekt sakralności, zwłaszcza wyobrażenie matki-ziemi, która rodzi i żywi swoje dzieci, a po śmierci przyjmuje je do swojego łona.