Miejsca sakralne w służbie publicznej Wielkiego Księstwa Litewskiego XVII i XVIII w.

Abstract

Rzeczpospolita Obojga Narodów zmagała się z problemem braku wystarczającej liczby obiektów służących realizacji zadań państwa, w tym budynków mogących pomieścić stosunkowo liczne szlacheckie zgromadzenia. Artykuł podejmuje zagadnienie podwójnej roli miejsc sakralnych w Wielkim Księstwie Litewskim, które nierzadko były wykorzystywane w celach publicznych. Lektura uniwersałów, dokumentów sejmikowych (zwłaszcza instrukcji poselskich) i źródeł pamiętnikarskich przekonuje, że służyły one jako m.in. miejsca obrad szlacheckich gremiów, szkoły, szpitale, archiwa, stancje, w których zatrzymywali się niekiedy monarchowie, czy też miejsca przechowywania dochodów podatkowych, a także składania przysiąg przez lokalnych urzędników. O częstotliwości zjawiska świadczą cyklicznie wypłacane zakonnikom sumy pieniężne, które pokrywały nie tylko koszty eksploatacji udostępnianych szlachcie obiektów, ale również pełniły funkcje odszkodowawcze. W celach publicznych wykorzystywano m.in. kościoły, w tym zakrystie, klasztorne cele i refektarze, kaplice, a nawet cmentarze (co przynajmniej w części przypadków budziło wśród szlachty wątpliwości). Zabudowania pojezuickie próbowano przekształcić na siedziby sądów, szkoły i areszty.

The Polish-Lithuanian Commonwealth struggled with the problem of an insufficient number of facilities for the performance of state tasks, including buildings which could accommodate relatively numerous assemblies of nobility. This study addresses the dual role of the sacraled places sites in the Grand Duchy of Lithuania, which were often used for public purposes. Reading the universals, the documents of the regional councils (pol. sejmiks) – (especially parliamentary instructions) – and diary sources convinces us that they served, among other things, as places of debates for gatherings of the nobility bodies, schools, hospitals, archives, accommodation where monarchs sometimes stayed, or as places where tax revenues were kept and local officials took oaths. The frequency of this phenomenon is evidenced by the sums of money paid to monks on a cyclical basis, which not only covered the costs of operating the facilities which were made available to the nobility, but also had a compensatory function. Among other things, churches, including sacristies, monastic cells and refectories, chapels, and even cemeteries were used for public purposes (which, at least in some cases, raised doubts among the nobility). Attempts were made to convert the post former Jesuit buildings into court houses, schools and detention centres.