Przetrwanie za ostatnią cenę. Kobiety „ziemi przechodów” w powieściach o wschodnim pograniczu („Judasz” Włodzimierza Pawluczuka, „Przewóz” Andrzeja Stasiuka)

Abstract

W artykule zestawiono dwie powieści opublikowane w dwóch granicznych momentach najnowszej historii Polski: Judasz Włodzimierza Pawluczuka ukazał się w roku jej akcesji do UE (2004), Przewóz Andrzeja Stasiuka – w atmosferze wykluwającego się już konfliktu za polską (i unijną) wschodnią granicą (2021). Obie powieści odnoszą się do tego samego fenomenu społeczno -kulturowego, który można określić (za Maurycym Mochnackim) jako „ziemia przechodów”. Oznaczony w ten sposób kompleks problemowy i wyobrażeniowy wiąże się z powracającym na terenach mieszczących się dawniej w granicach I Rzeczypospolitej doświadczeniem „przechodu” obcych armii, rozpadu struktur państwowych i społecznych (w tym naruszenia modelu patriarchalnego), konieczności walki o przetrwanie na elementarnym poziomie. Wyzwanie, jakie stawia przed bohaterami męskimi i żeńskimi „ziemia przechodów”, okazuje się dewastujące zwłaszcza dla tradycyjnie pojętej męskości, obligującej do obrony rodziny, narodu, granic państwowych i świata jako znaczącej całości w sytuacji zagrożenia. Kobiety, tradycyjnie przypisane do troski o podtrzymywanie życia w sensie biologicznym, nie ponoszą uszczerbku na swojej płciowej identyfikacji, nie tracą bowiem pola do zachowań zaradczych, zgodnych z kulturowym wyobrażeniem kobiecości w jej archetypalnym wymiarze.

This article compares two novels published at two crucial moments in Poland’s recent history: Włodzimierz Pawluczuk’s Judasz appeared in the year when Poland joined the EU (2004), while Andrzej Stasiuk’s Przewóz was published in the atmosphere of the emerging conflict over the Polish (and EU’s) eastern border (2021). Both novels, separated by almost two decades, refer to the same socio -cultural phenomenon which can be defined (to use a phrase borrowed from Maurice Mochnacki) as “the land of passages” (pol. ziemia przechodów). The complex of problems and imaginings marked by this phrase is connected with the recurring experience of the crossing of foreign armies, the disintegration of state and social structures (including the violation of the patriarchal model), and the necessity to fight for survival on a basic level. The challenge posed to the male and female protagonists by “the land of passages” proves devastating especially for the traditionally understood masculinity, which requires one to defend the family, the nation, national borders, and the world as a meaningful whole in a situation of danger. Women, traditionally assigned to caring and sustaining life in the biological sense, do not suffer a loss of their gender identity, for they do not lose the field of remedial behavior, consistent with the archetypal cultural image of femininity.