Tatarzy polscy. Ciągłość i zmiana

Abstract

Fenomen Tatarów polskich, wyrażający się w wielowiekowym trwaniu tej niewielkiej grupy muzułmańskiej wśród chrześcijańskiej większości, od lat zdumiewa naukowców. Jeszcze dwie dekady temu, tak w oficjalnym, jak i naukowym dyskursie, społeczność ta funkcjonowała bowiem jako grupa etnograficzna, zmierzająca do całkowitej asymilacji z polskim społeczeństwem większościowym. Celem niniejszej rozprawy, przedmiotem której są Tatarzy polscy, było udowodnienie, zawartej już w samym tytule pracy, hipotezy, iż społeczność ta stanowi „grupę długiego trwania”. Obszar podjętych zagadnień koncentrował się zatem wokół kryteriów etnicznych, istotnych z punktu widzenia zachowania tożsamości grupy oraz zmian, jakim ona podlegała, na skutek czynników wewnętrznych i zewnętrznych, które prowadząc do przeobrażeń tej społeczności nie doprowadziły do jej zaniku. W nawiązaniu do centralnego pytania postawionego w pracy, odwołano się do takich stanowisk teoretycznych, jak koncepcje: prymordialistyczna, kulturalistyczna oraz konstruktywistyczna, które tak explicite jak i implicite zakładają zarówno trwałość, jak i zmienność etniczności, warunkując ją czynnikami obiektywnymi lub subiektywnymi. Analizę przydatności poszczególnych stanowisk poprzedził przegląd funkcjonujących w literaturze przedmiotu definicji etniczności. W dalszej części skoncentrowano się natomiast na operacjonalizacji takich pojęć jak: grupa etniczna i tożsamość etniczna, ukazujących w jaki sposób poruszone tu zagadnienia ujęte są w świetle definiowanych kategorii. Obszar badań objął terytorium znajdujące się w granicach obecnego województwa podlaskiego, na którym ulokowane są zarówno historycznie, jak i współcześnie zamieszkałe przez badaną społeczność miejscowości. Perspektywa czasowa uwzględniona w pracy skoncentrowała się na okresie od 1918 r. do czasów współczesnych. Ze względu na przedmiot i zakres tematu, w pracy przyjęto metodologię badań jakościowych z uwzględnieniem takich technik badawczych jak: obserwacja uczestnicząca, wywiadem swobodny oraz analiza dokumentów. Posiłkując się zobiektywizowanymi danymi zastanymi, w pierwszym z empirycznych rozdziałów pracy, skoncentrowano się na ukazaniu, w jaki sposób ciągłość i zmienność grupy wyraża się w kwestiach związanych z jej etnonimem, rozmieszczeniem przestrzennym, liczebnością, materialną kulturą religijną oraz wytworzonymi instytucjami.Kolejne rozdziały pracy przygotowane zostały w oparciu o dane uzyskane z wywiadów. Odsłoniły one zawiłość relacji między religią a etnicznością grupy. Analiza religijnych praktyk tatarskich oraz obrzędów religijnych i rodzinnych ukazała istniejący wewnątrz grupy dualizm, strony którego, dla potrzeb niniejszej pracy, określone zostały mianem „tradycyjnego liberalizmu” i „nowej ortodoksji”. Poddając analizie relacje tatarsko-arabskie oraz koncentrując się na podejmowanych strategiach radzenia sobie grupy z własną odrębnością religijną w społeczeństwie większościowym, w tym nade wszystko ze zjawiskiem islamofobii, stwierdzono, iż tożsamość Tatarów uległa istotnym przeobrażeniom. Wypunktowano też te kryteria etniczne, stanowiące ważne elementy identyfikacyjne grupy jak: więzi prymordialne, kultura, terytorium i pamięć czy język. Dalsze rozważania pracy skupiły się na próbie ukazania modelów identyfikacyjnych grupy, w wyniku czego wskazano na dwa modele tożsamości charakteryzujące badaną społeczność: tożsamość typu pojedynczego oraz tożsamość podwójną. Stwierdzono również, iż współcześnie, oparta na wzorach religijnych, tożsamość przypisana, ulega przeobrażeniom w tożsamość sytuacyjną, opartą na wzorach etniczno-kulturowych. W ostatnim z rozdziałów przybliżona została dyskusja nad statusem etnicznym społeczności tatarskiej. Na jej podstawie stwierdzono, iż współczesna nomenklatura używana na określenie statusu etnicznego badanej grupy nie oddaje jej dynamiki i przemian. Doprowadziło to do konkluzji o konieczności poszukiwań takich rozwiązań terminologicznych, które odzwierciedlałyby przeobrażenia Tatarów polskich. Autor uzasadniał, iż istnieją wszelkie przesłanki ku temu, by grupę tą, określać mianem narodu kulturowego, przedstawiając jednocześnie zalety tego rozwiązania. Wyeksponowane wyżej problemy winny stać się przedmiotem dalszych analiz nad fenomenem, jaki bez wątpienia stanowią Tatarzy polscy, będący jednocześnie przykładem na istnienie polaryzacji etnicznej i religijnej w obrębie wyznawców islamu na świecie.

The Polish Tatars are an example of peaceful coexistence between Muslim minority and catholic majority in this part of Europe. Even two decades ago, both in official and scientific discourse, this community functioned as an ethnographic group aiming for total assimilation of the Polish majority society. As is it said in the title of my work, the main aim of this thesis is to prove that there are all evidences to refer to Polish Tatars as the “long term group”. The work focuses on issues like ethnic criteria, the identity of the group and its changes which are relevant to its preservation and internal and external factors that leads to the transformation of this community but having no led to its disappearance. Theoretical concepts like primordialism, culturalism and constructivism played the main role in this thesis. All of them refer to the continuity and the changeability of ethnicity. Hence, I concentrated on definition of ethnicity, ethnic group and ethnic identity, which raised a question about issues that are presented in the light of the defined categories. The area of the research is spread through present territory of Podlaskie voivodship where villages and towns settled by this community are situated both historically and recently. The time perspective taken into account, in this thesis, is concentrated on the period of time from 1918 up to nowadays. The work is based on qualitative research including such techniques as: a participating observation, an interview and analyses of documents. In the first chapter, I focused on objectified dates that are concentrated on showing in what way the continuity and the changeability of the group are manifested by its ethnonym, the spatial distribution, population, the material aspects of its religious culture and their ethnic institutions as well. Next chapters of the work are based on data which were obtained from interviews. First of all they revealed the intricacies of the relation between the religion and the ethnicity of the group. Analysis of both religious practices and family and religious ceremonies of the Polish Tatars showed existing dualism inside the group. For the purposes of this work I definite it as the „traditional liberalism" and "new orthodoxy" as well. I try to notice that contemporary identity of Tartars had undergone transformations from the religious identity into the identity of the ethnic-cultural type. These conclusions were based on both analysis of the Tatars and other Muslims relations and strategies for dealing with their own groups of religious identity in the majority society, including above all the phenomenon of Islamophobia. Further contemplations of the work focused on attempts to show models of identification of the group. I distinguish the single and double type to the identity. I also stated that assigned identity of the group based on religious models is transformed into the situational identity based on ethnical and cultural models. In the end, I focused on the contemporary ethnic status of the group. I stated that there is not only one model of it. I also try to prove that a contemporary nomenclature used to describe the status of ethnic study group does not reflect the dynamics and transformations. It led to the conclusion about the need to search for such terminology solutions that reflect the transformation of Polish Tatars. Moreover, there is every reason to call this group a cultural nation, which advantages are presented in the work. The exposed above problems should be the subject of further analysis of the phenomenon, which undoubtedly constitute the Polish Tartars, who are also an example of the existence of ethnic and religious polarization within the followers of Islam in the world.