Innowacyjność. Analiza socjologiczna. Myśl-wiedza-polityka

Abstract

Celem publikacji jest rekonstrukcja mechanizmów tworzenia i dyfuzji wiedzy reprezentującej studia o innowacji. Idea innowacyjności zostanie poddana analizie z perspektywy konstruktywistycznego modelu poznania, socjologii wiedzy. Książka stanowi próbę udowodnienia, że poznanie naukowe uwikłane w relacje władzy nosi znamiona narzędzia, które reprodukuje strukturę klasową, z przypisaną jej hierarchią i dominującą pozycją grup uprzywilejowanych. W rezultacie, następuje kumulacja wiedzy, która nie pełni funkcji teleologicznej i nie dociera do istoty rzeczy, jaką w poznaniu naukowym jest prawda, ale służy utrzymaniu hegemonii grup dominujących. Rozdział pierwszy jest poświęcony rekonstrukcji genealogii myśli o innowacji. Oznaczone zostaną sytuacje przemagające, które wpłynęły na ukonstytuowanie współczesnych studiów o innowacyjności. Następnie opisane zostaną podstawowe mechanizmy przymusu myślowego funkcjonujące w obszarze „innovation studies”. Celem drugiej części rozdziału jest dowiedzenie, że koncepcja naukowych studiów o innowacyjności została skonstruowana jako narzędzie legitymizacji neoliberalnej polityki gospodarczej państw rozwiniętych i rozwijających się po II wojnie światowej. Artykuł jest więc również próbą odpowiedzi na pytanie o to, dlaczego i w jaki sposób pewne grupy badaczy są w stanie konstruować wiedzę społecznie postrzeganą jako obiektywna oraz jaką rolę w tych procesach odgrywają instytucje władzy. Tematem rozdziału drugiego jest rekonstrukcja naukowej aktywności Christophera Freemana w obszarze innowacyjności. Przedstawiona zostanie genealogia, zainicjowanej przez brytyjskiego ekonomistę, tzw. europejskiej tradycji myśli nad technologią. Analiza zostanie dokonana w kontekście współpracy Freemana z organizacją OECD. Zgodnie z przyjętym przez autora konstruktywistycznym modelem poznania, procesy wiedzotwórcze są zawsze uwikłane w złożone relacje społeczne, związane m.in. z osiągnięciem przez jednostkę indywidualnego zwycięstwa naukowego. Rozdział jest próbą rekonstrukcji takiego uwikłania. Wskazane zostaną więc te właściwości koncepcji innowacji opracowanej przez Freemana, które nie mają odpowiedniego umocowania empirycznego i nie realizują heurystycznych oraz teleologicznych cech poznania naukowego. W rozdziale 3 autor dokonuje analizy idei innowacyjności w dyskursie OECD i UE. W wyniku zaangażowania organizacji międzynarodowych, na podstawie zainicjowanej przez Ch. Freemana europejskiej tradycji badań nad technologią, nastąpiło dalsze rozwijanie idei innowacyjności według liberalnej retoryki organizacji międzynarodowych. Globalny zasięg OECD oraz regionalny UE, wraz z finansową i polityczną dominacją tych organizacji nad państwami członkowskimi, stanowił doskonałe podłoże dla konwergencji forsowanej przez nie ideologii liberalnego kapitalizmu. W rozdziale zostanie omówiona ewolucja studiów o innowacjach w kierunku tzw. modelu systemowego. Autor podejmie próbę wykazania, że „innovation studies” zostały skonstruowane w celu legitymizacji ideologii OECD oraz UE i stanowią kulturową instytucjonalizację hegemonicznego dyskursu o innowacyjności. W rezultacie, w wyniku działalności organizacji międzynarodowych oraz skupionych wokół nich wspólnot epistemicznych, nastąpi polityczna instytucjonalizacja tej wiedzy w postaci narodowych systemów innowacji. Instytucjonalizacja idei innowacyjności umożliwia kolejny etap w strategii hegemonicznej realizowanej od tej pory także w odniesieniu do instytucji państwowych. Tematem rozdziału 4 są kulisty instytucjonalizacji polityki innowacyjnej w Finlandii. W dyskursie organizacji międzynarodowych: OECD oraz UE za kapitalny przykład demonstrujący wpływ polityki innowacyjnej na kondycję społeczeństwa uznano przypadek Finlandii, której rząd przyjął kategorię systemu innowacji już w roku 1990. Gwałtowny rozwój fińskiej gospodarki w drugiej połowie lat 90-tych, ilustrowany przede wszystkim historią firmy Nokia, stał się podstawą do powoływania na tzw. model fiński, który uznano za optymalny przykład właściwego zastosowania systemu innowacji. M. Castells i P. Himanen, w The Information Society and the Welfare Society. The Finnish Model twierdzą nawet, że sukces społeczeństwa informacyjnego gwarantuje finansowanie państwa dobrobytu, które generuje obywateli odpowiednio wykształconych ku dalszemu rozwojowi społeczeństwa wiedzy. Analogiczne tezy przedstawiano w raportach z badań OECD i UE, m.in. w publikacji The Finnish National Innovation System, z roku 2005, której wydanie uzasadniano dążeniem do „…poznania europejskich ‘success stories’ w obszarze badań i innowacji oraz ich powszechnej dyfuzji tak szeroko jak tylko będzie to możliwe” . Jednak, wbrew żargonowi organizacji międzynarodowych, w odniesieniu do Finlandii trudno jest mówić o sukcesie gospodarczym, w tym spektakularnej ekspansji firmy Nokia, jako o efekcie wdrożenia narodowego systemu innowacji. Rozdział 5 podejmuje kwestię oceny polityki innowacyjnej realizowanej przez rząd polski od roku 2000. Jednostką analizy są tzw. regionalne systemy innowacji, wdrażane oraz finansowane według dyrektyw i ze źródeł unijnych. Na podstawie analizy danych wtórnych, metodą tzw. „desk research” zawartych w raportach Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, rankingach Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju oraz Unii Europejskiej, autor wnioskuje, że w Polsce polityka innowacyjna nie jest skutecznie realizowana. Wynika to głównie z uwarunkowań społeczno-gospodarczych odmiennych od tych, które zakłada m.in. Strategia Lizbońska. Analiza regionalnych systemów innowacji dowiodła, że w Polsce istnieją poszczególne instytucje, elementy składowe tych systemów, niemniej nie funkcjonują one we wzajemnych relacjach. System innowacji jest więc strukturą w budowie, która poza posiadaniem zaplecza instytucjonalnego, nie wykształciła mechanizmów umożliwiających tej infrastrukturze funkcjonowanie zgodnie z przypisanym jej celom. W rezultacie, mimo rozdysponowania ogromnych funduszy unijnych, polityka innowacyjna nie generuje oczekiwanego wzrostu gospodarczego ani intensyfikacji działalności badawczo-rozwojowej. Ponieważ w Polsce nie istnieje potencjał innowacyjny, który z założenia powinien być adresatem polityki innowacyjnej, fundusze rozdysponowane na pobudzenie innowacyjności doprowadzają do obniżenia jakości prac badawczo-rozwojowych oraz wyparcia nakładów prywatnych. Krytyczna ocena polityki innowacyjnej realizowanej według rygoru UE, skłania zatem autora do refleksji nad kwestią czy Polska w ogóle może stać się gospodarką innowacyjną. Problemem badawczym podjętym w szóstym rozdziale książki są niezamierzone konsekwencje polityki innowacyjnej w obszarze nauki w Polsce, w skrócie określane mianem paradoksu innowacyjności (w nawiązaniu do paradoksu produktywności N. Stehra). W literaturze przedmiotu dostępne są raporty z ilościowych badań na temat innowacyjnej działalności polskich uczelni, marginalizowana jest jednak perspektywa jakościowa. Wobec dominacji analiz ekonomicznych, obserwuje się niedostatek badań prowadzonych z perspektywy socjologicznej. Poza pracami M. Kwieka (2005, 2006, 2008), które w pewnym stopniu nawiązują do relacji między nauką a innowacyjnością, istnieje luka poznawcza, związana z brakiem diagnozy polityki innowacyjnej, która, nie tyle w sposób deskryptywny, ile teleologiczny wyjaśniałaby niepokojący status quo. Przeprowadzona analiza danych wtórnych tzw. „desk research”, zawartych w raportach opracowanych na podstawie badań ilościowych i jakościowych oraz rankingach OECD i UE umożliwi omówienie problemów polskiej strategii naukowo-innowacyjnej. Ostatni rozdział stanowi podsumowanie podjętych rozważań. Konkluzje na temat studiów o innowacji zostaną przedstawione z perspektywy korupcji nauki S. Kozyra-Kowalskiego.