Praktyka pisarska Polaków wobec normy ortograficznej

Abstract

Jednym z czynników wpływających na właściwe posługiwanie się słowem pisanym jest opanowanie normy ortograficznej. Polska pisownia wśród wielu, nawet wyrobionych, użytkowników języka uchodzi za szczególnie trudną do opanowania, nie dziwią zatem doniesienia o niezadowalającej sprawności ortograficznej współczesnych Polaków (por. Dalgiewicz, Przyczyna 2007; Kutereba-Irzyk 2007; Krzyżyk, Synowiec 2011; Pawelec 2014). Jednym z ważniejszych czynników wpływających na stan kompetencji ortograficznej ogółu społeczeństwa są wzorce, których dostarcza inteligencja. W tym kontekście badania nad uzusem językowym ludzi wykształconych mogą mieć duże znaczenie społeczne. Językoznawcy, śledzący zapisy kompendiów ortograficznych, słowników i poradników oraz prowadzący rozważania o sposobie formułowania przepisów, piszą o wielu niekonsekwencjach, niejednoznacznościach i nieprecyzyjności reguł ortograficznych. Podają przykłady problemów ortograficznych sprawiających szczególne problemy użytkownikom języka (por. Dyszak 1993; Kosek 1999; Zbróg 1999; Saloni 2001; Bąba, Skibski 2003; Cieślikowa 2003; Klimczak 2004; Nowowiejski 2004; Przybylska 2008). Bywa, że eksperci różnią się w ocenie pewnych zjawisk ortograficznych (por. Łozińska, Zdunek 2011; Rogowska-Cybulska 2011; Ginter 2016). Dyskusje wywołuje też sposób wprowadzania zmian w ortografii, który zasadnym czyni pytanie o to, co obowiązuje w pisowni, a co nie (por. Saloni 2011; Bień 2017). Powody te skłaniają do podjęcia szerszej refleksji nad praktyką pisarską Polaków w kontekście współczesnej normy ortograficznej. Zasadniczym celem publikacji było zbadanie sposobu funkcjonowania normy ortograficznej wśród użytkowników języka, którzy ze społecznego punktu widzenia winni mieć wysokie kompetencje w posługiwaniu się normą ortograficzną. Grupa badanych liczyła 223 osoby. Znaleźli się w niej ludzie zobligowani z racji wykonywanego zawodu do przestrzegania poprawności językowej (urzędnicy, dziennikarze, nauczyciele) oraz studenci, którzy z tytułu studiowanego kierunku (administracja, filologia polska) zyskają uprawnienia do wykonywania wybranych zawodów. Badania własne zostały zaprojektowane w oparciu o zaprezentowane we wstępnych rozdziałach teoretycznych problemy dotyczące funkcjonowania współczesnej normy ortograficznej. Przyjęto, że wyniki badań własnych pozwolą odpowiedzieć na następujące pytania badawcze: 1) Które miejsca polskiej normy ortograficznej sprawiają największe problemy wyrobionym użytkownikom polszczyzny? 2) Jakie problemy ortograficzne cechuje największa wariantywność w uzusie wyrobionych użytkowników języka? 3) Czy najtrudniejsze miejsca polskiej normy ortograficznej mają związek ze zmiennością normy? 4) Czy doświadczenie w posługiwaniu się językiem pisanym wpływa na sprawność ortograficzną piszących? 5) W jakim stopniu autoocena badanych i ich środowiska odnosi się do ich autentycznej sprawności ortograficznej? W badaniu wykorzystano autorski kwestionariusz ankiety, składający się z zadań z zakresu ortografii, dotyczących przede wszystkim zasady konwencjonalnej polskiej ortografii, ale także pisowni opartej na zasadzie fonetycznej, morfologicznej oraz historycznej. Kwestionariusz zawierał również metryczkę, w której pytano o wiek, wykształcenie, miejsce i staż pracy oraz o ocenę własnej sprawności ortograficznej i ocenę pod tym kątem swojej grupy zawodowej. Przedstawiono praktykę pisarską badanych w odniesieniu do tzw. miejsc trudnych polskiej ortografii, czyli pisowni łącznej i rozdzielnej, użycia wielkiej i małej litery, pisowni zapożyczeń, wybranych przyrostków i zakończeń, pisowni końcówek dopełniacza liczby pojedynczej rzeczowników żeńskich zakończonych na -ja, -ia oraz -ea, pisowni wyrazów z trudnymi grafemami oraz pisowni skrótów i skrótowców. Ponadto przedstawiono wyniki badań nad zależnością między sprawnością ortograficzną badanych a doświadczeniem w posługiwaniu się językiem pisanym oraz samooceną i oceną środowiska. Przeprowadzona analiza pozwoliła wskazać miejsca ewidentnego rozejścia się uzusu z normą (m.in. pisownia cząstki by ze spójnikami i partykułami, pisownia cząstki eks, wieloelementowych przymiotników złożonych, nie z rzeczownikową nazwą własną, pisownia skrótów i skrótowców), wykazała istotne różnice między wariantywnością w uzusie a wariantywnością w normie, a także dowiodła, że zasadnicze znaczenie dla poprawności ma nie tyle czas wprowadzenia zmian, ile ich oparcie na uzusie. Wyniki badań wskazują na istnienie związku między doświadczeniem w posługiwaniu się językiem pisanym a sprawnością ortograficzną piszących, a także słabej zależności między samooceną a sprawnością ortograficzną. Przeprowadzone badania wpisują się w szerszy kontekst badań nad uzusem i w dyskusję na temat źródeł normy językowej. Autorka stoi na stanowisku, że określanie przynależności danej formy do normy lub sytuowanie jej poza normą powinno dokonywać się na podstawie obserwacji społecznego zwyczaju, a w procesie kodyfikacji należy brać pod uwagę fakt, iż arbitralne rozstrzygnięcia w odniesieniu do miejsc dyskusyjnych nie rozwiązują żadnych problemów.