Galeria ojców. Autorytet publiczny w literaturze polskiej lat 1800-1861

Abstract

Tematyka książki dotyczy oglądu literatury (piśmiennictwa) w perspektywie życia publicznego, a więc literatury traktowanej jako instrument i świadectwo udziału w XIX-wiecznych dylematach kultury. Autorka wychodzi z założenia, iż w następstwie zmian po roku 1989 potrzebny jest ponowny, zaktualizowany namysł nad „romantyzmem i historią” i to nie tylko po to, by uwzględnić głosy dotąd wykluczane, peryferyjne, ale by ponownie zobaczyć, co się działo w centrum albo raczej w wielu centrach polskiego świata, co się działo z elitami w czasach porozbiorowych – a zwłaszcza osobistościami, które tytułowano ojcami narodu. Obok uznanych dzieł poetyckich polskiego romantyzmu – jak Maria A. Malczewskiego czy Pan Tadeusz A. Mickiewicza, w których ważną rolę odgrywają postacie ojcowskie, w polu uwagi badaczki znalazła się proza, w którą obfitowała pierwsza połowa XIX wieku, a która do tej pory mało kogo interesowała – a mianowicie proza, czyli wymowa. Chodzi zwłaszcza o mowy pogrzebowe i żałobne oraz pochwały, obsługujące rytuały funeralne, które w znaczący sposób współtworzyły duchowy klimat Królestwa Kongresowego. Teksty te nie miały nic wspólnego z romantyczną kulturą czy obsesją śmierci, ze śmiercią jako skandalem egzystencji. Wręcz przeciwnie, służyły dokonującemu się publicznie rytualnemu przejściu od śmierci ku życiu, przywróceniu ładu naruszonego śmiercią. Służyły też ustanawianiu galerii autorytetów-ojców założycieli państwa, które – jak wówczas sądzono – wyłoniło się po kataklizmach potopu rewolucyjno-wojennego. W książce omówiono też rytuały (i ich piśmienniczą oprawę) związane z funkcjonowaniem instytucji: sejmu, uniwersytetu, towarzystw naukowych. Wśród bohaterów książki pojawiają się czołowi twórcy romantyzmu: Antoni Malczewski, Adam Mickiewicz, Maurycy Mochnacki, ale nie mniej miejsca poświęcono pisarzom zaliczanym tradycyjnie do klasyków (Kajetan Koźmian) czy twórców preromantycznych (Julian Ursyn Niemcewicz, Jan Paweł Woronicz, Kazimierz Brodziński), zaliczanych w nowszych syntezach historycznoliterackich do formacji późnooświeceniowej. Autorka proponuje własną propozycję terminologiczną, pozwalającą w nowym świetle zobaczyć relację między elitami wywodzącymi się z czasów Księstwa Warszawskiego i utrzymującymi swoją pozycję w Królestwie Kongresowym a romantykami. Ponieważ mówiąc w pewnym uproszczeniu kamieniem węgielnym Królestwa Kongresowego była sprawcza wola cara Aleksandra I, cały kompleks tekstów związanych z tymi elitami uznaje za literacką manifestację oświecenia aleksandryjskiego. Jego literackimi filarami byli Jan Paweł Woronicz i Julian Ursyn Niemcewicz. Romantyzm mickiewiczowsko-wileński, a także Maria Antoniego Malczewskiego okazują się w proponowanym oglądzie różnymi reakcjami na załamanie się tego projektu. Romantyzm Mochnackiego z kolei – pomysłem na całkowite przebudowanie paradygmatu literatury narodowej, tak aby posłużyła przyszłej zmianie politycznej. Niniejsze rozważania prowadzą do wniosku, że nasza XIX-wieczna tradycja jest nie tylko tradycją powstań, tradycją nadziei niepodległościowych, jak się często myśli i powtarza, w czym zresztą niemały udział ma sugestywny Mochnacki, ale też tradycją mniej lub bardziej ograniczonych, lokalnych autonomii, rozwiązań tymczasowych, lecz o długotrwałych skutkach mentalnych, społecznych i politycznych.