Речевой этикет в произведениях русской литературы XIX века

Abstract

Kształtujące się w świadomości każdego człowieka zasady uprzejmości zależą w dużej mierze od norm kulturowych obowiązujących w społeczeństwie, w którym żyje, a także od jego wychowania i edukacji. Na podstawie faktów językowych można zrekonstruować te utrwalone w kulturze określonego narodu normy grzecznościowe. Skuteczne porozumiewanie się uzależnione jest od opanowania kulturowych zasad komunikacji w postaci werbalnych formuł etykiety językowej, rozumianych jako integralny element organizowania i regulowania komunikacji interpersonalnej. Etykietę językową kształtuje zarówno codzienna praktyka użycia, jak i norma językowa. W konsekwencji jej poszczególne komponenty są postrzegane jako istotny element zachowania ludzi w obrębie większej lub mniejszej grupy społecznej. Celem niniejszego opracowania jest wszechstronny opis formuł etykiety językowej, wykorzystywanych w różnych kontekstach komunikacyjnych, uwzględniających status społeczny komunikujących się osób, ich rolę w społeczeństwie, narodowość, wiek i przynależność płciową, a także ukazanie cech specyficznych tego typu wyrażeń. Materiał badawczy stanowi 1300 formuł grzecznościowych, wyekscerpowanych z najważniejszych dzieł rosyjskiej literatury klasycznej XIX wieku. Stulecie to, nazywane „złotym” w literaturze rosyjskiej, wyróżnia się ogromnym bogactwem gatunków literackich (powieści, opowiadań, nowel, utworów dramatycznych), w których odzwierciedlono życie głównych warstw i grup społecznych. W najpełniejszym zakresie życie to obrazują dzieła klasyków rosyjskich XIX wieku: L. N. Andrejewa, N. G. Garina-Michajłowskiego, N. W. Gogola, N. A. Gonczarowa, F. M. Dostojewskiego, M. J. Lermontowa, N. S. Leskowa, A. N. Ostrowskiego, A. S. Puszkina, M. J. Sałtykowa-Szczedrina, K. M. Staniukowicza, L. N. Tołstoja, I. S. Turgieniewa, N. G. Czernyszewskiego, A. P. Czechowa. Utwory tych pisarzy przedstawiają społeczeństwo dziwiętnasto­wiecznej Rosji w przekroju. Powieści i opowiadania L. N. Tołstoja, N. A. Gonczarowa, M. J. ­Lermontowa, A. S. Puszkina zawierają obrazy z życia arystokracji, żołnierzy i oficerów armii carskiej, utwory A. P. Czechowa, F. M. Dostojewskiego, M. J. Sałtykowa-Szczedrina, N. G. Czernyszewskiego i W. M. Garszina – raznoczyńców, tzn. przedstawicieli postępowej inteligencji, dzieła A. N. Ostrowskiego i N. S. Leskowa – kupców, książki I. S. Turgieniewa – lokalnej szlachty i chłopstwa, a L. N. Tołstoja i K. M. Staniukowicza – marynarzy oraz oficerów marynarki wojennej i wojska. Autor dowolnego utworu, kreując swego bohatera, osadza go w opisywanej epoce także pod względem językowym. Zabiegi stylizacyjne na poziomie języka obejmują dostosowanie mowy postaci literackiej do jej statusu społecznego, wykonywanego zawodu, płci, wieku. Dotyczy to również dzieł literatury rosyjskiej XIX wieku. Integralną częścią dialogów prowadzonych przez bohaterów tych utworów są formuły grzecznościowe – przedmiot analizy w niniejszej pracy. Nowatorstwo proponowanego opracowania przejawia się w zakresie wykorzystania do badań nad etykietą językową tekstów literackich, odzwierciedlających warunki życia społeczno-gospodarczego i kulturalnego w Rosji XIX wieku, co pozwoliło na wyodrębnienie różnic w sposobie stosowania werbalnych i niewerbalnych formuł grzecznościowych przez przedstawicieli poszczególnych warstw społecznych, grup wiekowych i płciowych. Monografia składa się ze wstępu, trzech rozdziałów, zakończenia, indeksu omawianych formuł etykiety językowej i bibliografii wraz z wykazem utworów literackich, z których zaczerpnięto materiał badawczy. We wstępie przybliżono pojęcie uprzejmości i etykiety językowej oraz uzasadniono wybór przedmiotu i problematyki badawczej. Określono także cele i metody badań. Rozdział pierwszy „Rosyjska etykieta językowa w aspekcie funkcjonalnym i historycznym” to teoretyczne rozważania na temat kluczowych dla tego opracowania pojęć, takich jak: komunikacja interpersonalna, uprzejmość pozytywna i negatywna, normy i zasady komunikacji, etykieta językowa, kontekst komunikacyjny, formuły grzecznościowe, mentalność. Prezentowane są ponadto różne rodzaje komunikacji oraz istniejące w języku koncepcje uprzejmości, a także formowanie się etykiety językowej w Rosji na przestrzeni dziejów i jej specyfika narodowa. W rozdziale drugim „Formuły etykiety językowej w literaturze rosyjskiej XIX wieku” dokonano analizy wyrażeń grzecznościowych, odnoszących się do 15 tematycznych kontekstów komunikacyjnych: „Zwracanie i przyciąganie uwagi”, „Powitanie”, „Zawieranie znajomości”, „Zaproszenie”, „Prośba, rada, sugestia”, „Zgoda oraz odpowiedź na prośbę i zaproszenie”, „Zgoda i brak zgody z opinią rozmówcy”, „Przeprosiny”, „Skarga”, „Pocieszanie, współczucie”, „Komplement, aprobata”, „Dezaprobata, wyrzut”, „Gratulacje, życzenia, toasty”, „Wdzięczność”, „Pożegnanie”. Przy interpretacji wymienionych kontekstów stosowano ujednolicony schemat opisu, tzn. zestaw wzorcowych wyrażeń grzecznościowych z danego zakresu tematycznego najpierw został objaśniony pod względem znaczenia, w dalszej kolejności zaś zilustrowany za pomocą cytatów zaczerpniętych z dzieł literackich. Przyjęcie takiej metody badawczej pozwoliło postrzegać etykietę językową jako źródło wiedzy o sytuacji społeczno-kulturowej w Rosji XIX wieku, o normach i zasadach zachowania, obowiązujących w społeczeństwie rosyjskim w tym okresie. Rozdział trzeci „Etykieta językowa a status społeczny komunikujących się (na materiale tekstów literatury rosyjskiej XIX wieku)” poświęcono formułom etykiety językowej w odniesieniu do statusu społecznego porozumiewających się osób, przynależności danej jednostki do takiej a nie innej warstwy społecznej. W konsekwencji ustalono, że w Rosji XIX wieku etykieta językowa w precyzyjny sposób odzwierciedlała hierarchię społeczną i podkreślała rozwarstwienie społeczne. Formuły etykiety językowej były też swego rodzaju kwalifikatorem statusu społecznego bohaterów literackich, wśród których wyodrębniono zarówno przedstawicieli klas wyższych, jak i niższych (arystokratów, lokalnej szlachty, kupców, chłopów, sług i innych). Używane przez nich wyrażenia grzecznościowe zostały przeanalizowane w różnych kontekstach komunikacyjnych. Odrębnie scharakteryzowano zwroty grzecznościowe stosowane w środowisku oficerów, żołnierzy i marynarzy, gdyż długotrwałe odosobnienie tych osób w zamkniętych przestrzeniach zdecydowało o odmienności ich języka. W opisie formuł etykiety językowej uwzględniono również parametr płciowy i wiekowy. W części końcowej pracy sformułowano najważniejsze wnioski badawcze. Wartościowym komponentem książki jest indeks omawianych wyrażeń grzecznościowych, które mogą być wykorzystane jako materiał dydaktyczny w procesie nauczania etykiety językowej studentów filologii rosyjskiej. Wybór formuł rosyjskiej etykiety językowej obowiązującej w XIX wieku jako przedmiotu badań pozwolił odtworzyć charakteryzujące się ścisłą hierarchią klasową stosunki społeczne, panujące w Rosji tego okresu. Relacje między poszczególnymi grupami społecznymi regulowały akty prawne, a mianowicie system tytułów wprowadzony przez cara Piotra I oraz tzw. „Tabela stopni” (dokument opublikowany w latach 1717–1721), która wymieniała oraz porządkowała nadawane w Rosji stopnie wojskowe, cywilne, dworskie i sądowe. Do warstw społecznych, funkcjonujących w Rosji XIX wieku, należały: szlachta (arystokracja), kupcy, chłopstwo i raznoczyńcy. Chłopi byli poddanymi i stanowili najbardziej pozbawioną praw klasę społeczną. Dopiero zniesienie pańszczyzny w 1881 roku doprowadziło do zmian w strukturze społeczeństwa, co znalazło wyraz w literaturze rosyjskiej okresów późniejszych. Przeprowadzona analiza wykazała, że status społeczny komunikujących się osób był czynnikiem determinującym przy wyborze niektórych zwrotów grzecznościowych. Najwyraźniej obrazują to formuły powiązane z następującymi zakresami tematycznymi: „Apel”, „Powitanie”, „Znajomość”, „Prośba, rada, sugestia”, „Przeprosiny”, „Zgadzam się i nie zgadzam z opinią rozmówcy”, „Dezaprobata, wyrzut”, „Wdzięczność”. Wyrażenia grzecznościowe łączone z kontekstami komunikacyjnymi „Skarga”, „Zaproszenie”, „Pocieszanie, współczucie i kondolencje”, „Pożegnanie”, „Gratulacje, życzenia, toasty” zachowują neutralność w odniesieniu do warstw społecznych, bytujących w XIX stuleciu w Rosji. Zróżnicowanie w stosowaniu formuł etykiety językowej, wynikające z podziału społeczeństwa na kobiety i mężczyzn (aspekt płciowy), dotyczy zakresów tematycznych „Zwracanie i przyciąganie uwagi” oraz „Komplement, aprobata”. Z kolei używanie zwrotów grzecznościowych w środowisku wojskowych podyktowane było koniecznością utrzymania dyscypliny w tych, odizolowanych od pozostałych warstw społecznych, grupach – armii i marynarki wojennej. Wartym podkreślenia zjawiskiem w zakresie etykiety wojskowej było dążenie do utrzymania relacji hierarchiczno-klasowej między dowódcami i zwykłymi żołnierzami, na co wskazują np. tytuły honorowe Wasza Ekscelencjo, Wasza Szlachetność, Wasza Łaskawość, wypowiadane w odniesieniu do osób wyższych rangą. Unikanie zwrotów podkreślających pozycję zajmowaną w wojsku przez danego człowieka postrzegane było jako rażące naruszenie norm etykietalnych. Wyrażenia grzecznościowe stosowane w środowisku żołnierzy miały „sztywny” charakter i nie dopuszczały możliwości żadnych zmian. Jedynym odstępstwem od tej reguły było używanie przez osobę zajmującą wyższą pozycję – zamiast kategorycznego rozkazu w stosunku do podwładnego – prośby, która czyniła relację między nimi bardziej humanitarną. Do ciekawych wniosków doprowadziła analiza języka dzieci, które w zakresie posługiwania się zwrotami grzecznościowymi naśladowały dorosłych ze swego otoczenia, przestrzegając zasad obowiązujących w ich warstwie społecznej. Nie mniej ważną rolę odgrywały tradycje rodzinne i sposób wychowywania dziecka. Konkludując, kultura komunikacji interpersonalnej w Rosji XIX wieku odznaczała się szerokim wachlarzem emocji, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych, koncentrowała się też na treściach informacyjnych. Styl porozumiewania się w tym okresie był ściśle sformalizowany, zwłaszcza w wyższych warstwach społecznych. Porównanie cech etykiety językowej zobrazowanej w rosyjskiej literaturze XIX wieku ze stanem obecnym, analiza zmian w tym zakresie, spowodowana przeobrażeniami w społeczeństwie i kulturze Rosji, zdaje się potwierdzać tendencje dostrzeżone przez W. G. Kostomarowa we współczesnym języku rosyjskim, który – ze swą otwartością na wpływy ze strony innych języków – traci specyfikę, odmienność i tym samym ulega zubożeniu. To trafne spostrzeżenie może być z całą pewnością odniesione i do współcześnie używanych, pozbawionych kulturowej i narodowej oryginalności, formuł grzecznościowych, które stanowią integralną część leksykalnego zasobu języka.

Ideas of politeness forming in a person’s mind largely depend on the cultural and social norms of the community in which a person lives, as well as on the features of their upbringing and education. Based on the linguistic data, it is possible to recreate the ideas of politeness embedded in the culture of a certain nation. Successful communication depends on mastering the culture of interaction and speech formulas (speech etiquette) as its integral component that organizes and regulates interaction according to its laws. The specificity of the speech etiquette can be explained by the fact that it is determined by both everyday practice and the linguistic norm. Elements of the speech etiquette are learned so well that they are perceived as part of the everyday and regular behavior of people. The purpose of this study is to explicate the speech etiquette formulas in various speech situations, while taking into account the interlocutors’ status: social rank, nationality, age and gender. We have studied the speech etiquette formulas in a paradigmatic aspect and given answers to the following questions: What are the formulas used? What is their structure? What is the semantics of the speech etiquette formulas? Which communicative situations are the formulas used in? The subject of this study is the implementation features of these formulas. We have analyzed 1300 examples of the application of these typical expressions collected by the continuous sampling method from the XIX century Russian classical literature. This period, the Golden Age of literature, is characterized by a great variety of genres: novels, novelettes, short stories and plays that depict the life of the main social strata and public groups. The works by such iconic authors as L. N. Andreev, N. G. Garin-Mikhailovsky, N. V. Gogol, N. A. Goncharov, F. M. Dostoevsky, M. Yu. Lermontov, N. S. ­Leskov, A. N. Ostrovsky, A. S. Pushkin, M. E. Saltykov-Shchedrin, K. M. Stanyukovich, L. N. Tolstoy, I. S. Turgenev, N. G. Chernyshevsky, and A. P. Chekhov most fully depict the life of their contemporary society. All social strata of Russia of that period are vividly represented in the works of these writers. Novels and novelettes by L. N. Tolstoy, N. A. Goncharov, M. Yu. Lermontov, and A. S. Pushkin show the life of the nobility, soldiers and officers of the tsarist army; A. P. Chekhov, F. M. Dostoevsky, M. E. Saltykov-Shchedrin, N. G. Chernyshevsky and V. M. Garshin – the life of common people; A. N. Ostrovsky and N. S. Leskov – the life of the merchants, I. S. Turgenev – the local nobility and the peasantry, L. N. Tolstoy and K. M. Stanyukovich – sailors and officers in the Navy and Army. The authors, trying to reflect the character’s speech, use the language typical of representatives of various periods, social status, gender, age, even if the situation is a simulated one. This is especially true of the classical literature, with the speech etiquette as an integral part of a dialogue. The academic novelty and theoretical significance of the work is that this is the first comprehensive study of the speech etiquette means based on literary texts reflecting the conditions of the social, economic and cultural life of Russia in the XIX century. Differences in using the linguistic means of typical etiquette expressions have been established, due to differences in social status, age, gender, and possibilities to use non-verbal means of communication. The monograph devoted to the study of the speech etiquette formulas in the XIX cen­tury literature, consists of the following sections: Introduction, three Chapters, Conclusion, Appendix with a comprehensive list of the speech etiquette formulas sampled from the XIX century Russian literature, References and a list of fiction titles used for analysis. In the Introduction, the concept of politeness and speech etiquette is revealed, the choice and relevance of the topic is substantiated, and the aims, object and research methods are determined. Chapter 1 – “The Russian speech etiquette in the functional and historical aspects” – contains a description of the theoretical basis of the study, with the basic concepts for this work: communication, politeness, positive and negative politeness, maxims and rules of communication, speech etiquette, speech situation, speech etiquette formulas and mentality. Types of communication are also considered, the existing concepts of linguistic politeness are presented, the history of the Russian speech etiquette development and its national characteristics are explained. Chapter 2 – “Speech etiquette formulas in the XIX century Russian literature” – contains a detailed study of 15 speech situations and corresponding speech etiquette formulas. These include the following situations: “Addressing and attracting attention”, “­Greeting”, “Acquaintance”, “Invitation”, “Request, advice, invitation”, “Consent and response to a request and invitation”, “Agreeing and disagreeing with the interlocutor’s opinion”, “Apology”, “Complaint”, “Consolation, sympathy”, “Compliment, approval”, “Disapproval, reproach”, “Congratulations, wishes, toasts”, “Gratitude”. These situations are analyzed according to the following scheme: first, a list of the modern speech etiquette formulas is given, and then examples with an explanation of individual formulas are studied illustrated by quotes from the XIX century literature. The speech etiquette is studied as a reflection of the sociocultural situation and the norms and rules of behavior accepted in the society of that time. In Chapter 3 – “Speech etiquette and the social status of interlocutors (exemplified by the texts of the XIX century Russian literature)” – the speech etiquette formulas are considered with account to the social status of the interlocutors, first of all, their social rank. In the XIX century Russia, the speech etiquette vividly reflected the social hier­ar­chy and emphasized social stratification. It served as a kind of a qualifier of the social status of the characters. Separately, we studied the speech etiquette of officers and soldiers in the Army, and officers and sailors in the Navy since the confined space these people found themselves in is reflected in their speech. We also considered speech situations in which gender and age were decisive in the use of certain formulas. The Conclusion contains the main results of the study. The Appendix can serve as a didactic material for students of the Russian speech etiquette. Considering the XIX century Russian speech etiquette, we take into account the social strata that existed in Russia at the time: the nobility (aristocracy), the merchants, the peasantry, and the self-employed plebeians. Peasants were serfs and had the fewest rights. Serfdom was abolished only in 1861, which led to changes in society and was reflected in literature. Social relations were determined by the strict social hierarchy that existed in Russia at that time and that was based on the system of titles introduced by Peter I and the classification of public positions according to the Table of Ranks (a document published in 1717–1721 listing military, civil and court ranks. Each category of ranks was divided into 14 classes). The study shows that it was the social position of the interlocutors that was decisive in the choice of certain speech etiquette formulas. This is most clearly reflected in the formulas represented by the following situations: “Addressing”, “Greeting”, “Acquaintance”, “Request, advice, invitation”, “Agreeing and disagreeing with the interlocutor’s opinion”, “Apology”, “Disapproval, reproach”, “Gratitude”. The following formulas are not so greatly influenced by the social stratification: “Congratulations, wishes and toasts”, “Complaint”, “Invitation”, “Consolation, sympathy and condolences”, “Saying good-bye”. The analysis of the material shows that the speech etiquette is heterogeneous with respect to gender, which corresponds to the heterogeneity of the relationship between a man and a woman and is most clearly represented in the situations of “Addressing and attracting attention” and “Compliment, approval”. Among the frequent formulas of the Army etiquette are addresses of a class-hierarchical nature: Vashe Prevoskhoditel’stvo “Your Excellency”, Vashe Blagorodie “Your Nobleness”, Vashe Vysokoblagorodie “Your High Nobleness”. Titles were used in accordance with the rank. As for communication in the Army, many situations have a limited set of formulas: Zdraviya zhelaem! “Good health to you!” for greeting, Slushayu-s “At your orders” as a reply to a request, advice, or proposal, and Nikak net “Negative”. in a situation of agreeing or disagreeing with the interlocutor’s opinion. Senior ranks may use a request instead of an order if, in their opinion, it is more appropriate to establish a more humane relationship with a subordinate in this situation. When considering the speech etiquette with respect to the interlocutors’ age, it is noted that in a situation of communication between an adult and a child, children’s speech is more restrained emotionally. Children mainly implement those etiquette formulas that they pick from the speech of adults belonging to their social stratum. Also, family traditions and upbringing influence the choice of the speech etiquette formulas. The Russian culture is characterized by an open manifestation of emotions, both posi­tive and negative. One of the striking examples is a variety of suffix forms in words used to address a person – mamochka “mommy”, Dariyushka “little Daria”. Also, the Russian communicative behavior is content-oriented, the Russian style of communication is more informative. The formal style of communication is characteristic of higher social strata. The specificity of the speech etiquette in the XIX century Russian literature allows us to compare various formulas and their implementation with modern ones in order to identify changes in the Russian speech etiquette due to the changes in society and culture. V. G. Kostomarov once said that any language that becomes international loses its richness. In our opinion, this can be applied to the speech etiquette too.