Lelewel i Mickiewicz: paralela

Abstract

Książka przynosi próbę równoległego czytania pisarstwa historycznego Joachima Lelewela i tekstów o historii Adama Mickiewicza – dyskursywnych oraz literackich – powstałych w latach 1815-1833, a więc w okresie bliższej znajomości ich twórców. Wyrasta z zaciekawienia przyjaźnią dwóch fascynujących osobowości I połowy XIX wieku - najwybitniejszego wówczas historyka i kontrowersyjnego polityka oraz największego poety, wieszcza narodowego. Obaj należą do głównych bohaterów tamtej historii i są twórcami wielkich polskich narracji, gminowładczej i mesjanistycznej - decydujących dla dyskursu narodowego. Głównym celem pracy jest chronologiczne zestawienie wybranych tekstów o historii Lelewela i Mickiewicza, omówienie ich – właśnie paralelne - z poszanowaniem autonomii dziedzin, które reprezentują, w ten sposób najlepiej bowiem można uchwycić rezonans, w jaki ze sobą wchodziły lub ich wzajemną nieprzystawalność. Od strony metodologicznej praca nie tyle wykorzystuje określoną teorię, ile jest raczej studium przypadku, który wymagał odwołania się do kilku praktyk badawczych (oraz ich uogólnień) spod znaku kulturowej teorii literatury, np. badań porównawczych i „centro-peryferyjnych” (postkolonialnych). Zaliczyć ją można do „kulturowej historii literatury” przeciwstawianej Herderowskiej, „romantycznej” i „narodowej” historiografii literackiej. Romantyzm, jaki pojawi się na kartach tej książki, niewiele ma wspólnego z Herderowską wizją kultury opartą na zasadzie „trzech jedności: jednego ludu, jednego terytorium, jednego języka”. Należy raczej do kultur pogranicza, nie tylko przez swój wileński rodowód i trwałość tematu heterogenicznej Litwy u obu tytułowych bohaterów rozprawy, ale i omawiany w niej hybrydyczny, literacko-historiograficzny charakter historyzmu. W porządku lektury książkę otwiera część poświęcona recepcji obecności Lelewela i Mickiewicza w świadomości zbiorowej Polaków oraz biografiom obu twórców. Zaczerpnięte z lat 1861–2011 odczytania literaturoznawców i historyków układają się w dwie rzadko schodzące się linie i przeanalizowane zostały pod kątem diagnozy okoliczności sprzyjających zbliżaniu i oddalaniu od siebie dyskursów o historii: polonistycznego i dziejopisarskiego. Omawiane tu węzłowe momenty życia Lelewela i Mickiewicza ujawniają wiele zbieżnych, a wręcz wspólnych punktów w ich biografiach i legendach, zarówno znanych od dawna (uniwersytecki rodowód nauki i sztuki), jak i zapomnianych (obaj byli filomatami) oraz doświadczenia nieprzekładalne i trudne do porównania. Druga część pracy dotyczy z jednej strony rozumienia historii, z innej zaś wybranych problemów narracji historycznej. Jej przedmiotem jest semantyka terminów: „dzieje” i „historia” – rozróżnienia charakterystycznego dla świadomości nowożytnej (R. Koselleck) - w pismach Lelewela i w tekstach argumentacyjnych Mickiewicza oraz znaczenie metafor historiograficznych (na przykładzie akwatycznych) w relacji do języka pojęć. Podejmowane są tu również niektóre problemy języka Lelewela, historyka niezwykle twórczego na tym polu, szukającego dla wyrażenia nowożytnego odczucia historii formy najbardziej adekwatnej, a jednocześnie mającego swoje upodobania narracyjne: opisowe, synchroniczne. Kolejna, trzecia część rozprawy poświęcona została tematowi skandynawskiemu w pismach Lelewela z lat 1806-1828 oraz jego Mickiewiczowskim, wybranym, reperkusjom. Profesor historii powszechnej był bowiem autorem pierwszego przekładu Eddy na język polski, która to praca w dobie literackich fascynacji Północą, jej religią i kulturą okazał się ważna, m.in. zainspirowała Mochnackiego do poczytania mitologii skandynawskiej za źródło naszej literatury narodowej. Tymczasem wypowiedzi Lelewela dotyczące Skandynawii, świadczące o złożonych motywacjach leżących u podstaw zainteresowania tematem i dynamicznym stosunku uczonego do tej kultury, należą do zapomnianych. Ich prześledzenie wykazało związek owej dynamiki sądów tłumacza Eddy z dramaturgią przedpowstaniowej debaty krytycznoliterackiej w Polsce oraz z Lelewelowskim rozumieniem romantyczności, dostarczyło też interesującego kontekstu dla wileńsko-kowieńskiej twórczości Mickiewicza. W czwartej części omawiam wykłady uniwersyteckie Lelewela z 1822 roku, a przede wszystkim ten styczniowy, inaugurujący drugą profesurę, z okazji którego Mickiewicz napisał wiersz Do Joachima Lelewela. Akcent tu pada na samą formułę historyzmu i jego aporie, potrzebę i rodzaj kontaktu z przeszłością, jej funkcje, etos historyka. Staram się zrozumieć powody niebywałej popularności Lelewelowskiego ujęcia historii wśród filomatów, pośród nich zaś Mickiewicza, zatrzymując się przy inicjacyjnym i teatralnym sztafażu jego „lekcji”, które oferowały rodzaj estetycznego doświadczenia historycznego – sensoryczne doznanie przeszłości. Centralnym punktem części piątej jest interpretacja Grażyny jako literackiej wersji doświadczenia historycznego, inspirowanego historyką Lelewela. Archeologiczne ambicje poematu Mickiewicza wykraczają już jednak poza sumienne odrobione ćwiczenie z wyobraźni historycznej, podróż w głąb litewskich dziejów dotyka tkliwych miejsc pamięci indywidualnej i zbiorowej. Dlatego odczytanie Grażyny poprzedza refleksja na temat szerszego kompleksu zagadnień, który wiąże się z ważnością Litwy w myśleniu o historii Mickiewicza i Lelewela, dla ich definiowania polskości i pojmowania własnej tożsamości. Zainteresowanie Litwą w przypadku każdego z nich trwa długie lata, widać je w wielu tekstach i przechodzi różne fazy: od regionalistycznej, która towarzyszy staropolskiej jeszcze, politycznej koncepcji narodu i tożsamości wieloszczeblowej, po odwrót od regionalizmu w kierunku etnicznego nacjocentryzmu (polskiego i litewskiego), rozwijającego się w warunkach rosyjskiego imperium, następnie zaś emigracji. Mimo że obaj nie porzucają wizji unii polsko-litewskiej jako ideału kontaktów międzynarodowych, a nawet na emigracji wizja ta osiąga swoje najcelniejsze realizacje, to Lelewel rozwija myśl o „przenarodowieniu” jako istotnym problemie historii Rusi i Litwy, Mickiewicz zaś jeszcze wcześniej, w Rosji, tworzy wizerunki Litwinów z powikłaną tożsamością. Kolejna, szósta część obejmuje okres między wyrokiem w procesie filomatów a powstaniem listopadowym: Lelewel wraca wówczas do Warszawy i tu pisze m.in. pierwszą ze swoich syntez historycznych Dzieje Polski potocznie opowiedziane, Mickiewicz zaś zostaje zesłany do Rosji, gdzie powstaje Konrad Wallenrod. Dyskurs historyczny pierwszego zdominowała wówczas problematyka polska, drugiego litewska, ale rozwarstwienie nie dotyczy pobudek przywoływania przeszłości: obu przestaje wystarczać historyzm spełniający się w budowaniu warsztatu naukowego, pisaniu szkolnych podręczników, metodycznej realizacji zasad historyki oraz ocalającej, lecz bezideowej archiwizacji lokalnej pamięci. Szukają drogi do „historii egzystencjalnej”, takiej, która pomaga żyć. Tym bardziej, że każdemu z nich – choć Mickiewiczowi z całą dosłownością – przychodzi zmierzyć się z podrzędnością własnego statusu „pisarczyka z kraju przybranego” (sformułowanie Lelewela) i zależnością od imperium. Lelewel pisze wówczas pierwszą syntezę i ujawnia wbudowany w nią program – na razie nieco bezperspektywiczny, zamykający się na roku upadku, 1795 – stworzenia nowych Polaków przez wychowanie historyczne „dzieci polskich”. Mickiewicz w Rosji przeprowadza wnikliwe studium litewskiej tożsamości „przenarodowionej”, ogłasza koniec Litwy i tworzy bohaterów o podmiotowości zawieszonej, a przez to otwartej na dalszą suplementację i metamorfozy. W tej części wykorzystuję niektóre z narzędzi krytyki postkolonialnej, podejmując wątki obecne w dotychczasowych odczytaniach romantyzmu i Mickiewicza. Książkę zamyka część poświęcona Nowosilcowowi w Wilnie oraz III części Dziadów, tekstom, które wpisują indywidualną pamięć ich autorów o przebiegu i skutkach procesu filomatów do depozytów pamięci narodowej. Za pomocą wspomnienia wydarzeń, których obaj byli ofiarami, Mickiewicz i Lelewel autobiograficznie odnoszą się do powstania listopadowego, kodyfikując w ten sposób tradycję polskiego ruchu insurekcyjnego oraz wielką narrację wolnościową i tożsamościową. Zarazem poprzez gest archiwizacji spontanicznej pamięci własnej/pokoleniowej, przedkładają poetykę trzecioosobowego „świadectwa” (Małgorzata Czermińska) o dziejach filomatów – w Nowosilcowie narzuconą przez interes obiektywistycznej historiografii, w Dziadach przez etyczne zobowiązanie czy wręcz rytuał pamiętania - nad poetykę pierwszoosobowego „wyznania” własnych przeżyć. Te jednak powracają pod postacią pamięci straumatyzowanej i – zwłaszcza w III części Dziadów - zajmują dość eksponowane miejsce , jak „księga herkulańska” Cichowskiego. Książka ma konstrukcję ramową - jej wstępne części ujawniają istnienie dwóch odrębnych nurtów recepcji dzieł Lelewela i Mickiewicza: historiograficznego i literaturoznawczego, których niestyczny charakter uniemożliwia rozumienie I połowy XIX wieku jako epoki współtworzonej zarazem przez tego historyka i tego poetę. Ostatnie zaś fragmenty pokazują na przykładzie relacji: historia krytyczna – pamięć, jak często literackie sposoby przywoływania przeszłości splatają się z profesjonalnymi i jak są nawzajem dla siebie atrakcyjne. Patrząc z perspektywy polonistycznej, macierzystej dla tej pracy, odsłania ona wielką nieobecność Lelewela w świadomości zbiorowej Polaków oraz, paradoksalnie, wielką i wielopłaszczyznową jego obecność w Mickiewiczowskim rozumieniu historii. Książka zachęca do paralelnego czytania Mickiewicza i Lelewela, a także do interdyscyplinarnego badania dziejopisarskiego i poetyckiego historyzmu romantycznego.

The book undertakes a parallel analysis of historic works by Joachim Lelewel and historic publications by Adam Mickiewicz, both discursive and literary, written between the years 1815–1833, that is at the time when the authors were closely acquainted. It builds on the friendship between the two fascinating personalities of the first half of the 19th century – between a renowned historian of his times, a controversial politician and an unsurpassed poet, the national bard. Both of them are great heroes of the past and they both author remarkable Polish narratives, the rule over the peasantry and messianism, so decisive for Polish national discourse. The main aim of this publication is to compare chronologically the selected historic texts by Lelewel and Mickiewicz, and, while respecting the autonomy of their fields, to provide their parallel analysis. This is the best method to capture how they resonated with each other or, on the contrary, how incongruous they were. In its methodological approach the work does not as much rely on a particular theory as it constitutes a case study. This necessitates the application of several research methods which belong to the field of cultural literary theory, e.g. ‘centroperipheral’ (postcolonial) and comparative studies. It can be viewed as belonging to ‘cultural history of literature’ juxtaposed with Herder’s ‘romantic’ or ‘national’ literary historiography. The romanticism which shows in this book, has little in common with Herderian vision of culture based on ‘three unities – one nation, one territory, one language’. It rather dwells in the borderland culture. The reason for this being not only its Vilnius origins, or, in both cases, constant presence of heterogeneous Lithuania, but also the hybrid, literary‑historiographical character of historism. The book’s opening Part is devoted to how Lelewel and Mickiewicz are received in collective Polish consciousness, and presents biographies of both writers. The two interpretative lines provided by literary critics and historians between the years 1861–2011 rarely merge. They have been analyzed to diagnose the circumstances which would bring closer, or, on the contrary, set far apart historic discourses – that of Polish studies and historiography. The numerous meaningful events from the lives of Lelewel and Mickiewicz which are discussed here reveal a number of common traits in their biographies and legends; those well known (academic and artistic background) as well as those long forgotten (both writers were Philomaths). But they also show their experience, which is simply impossible to compare. Part 2 of the work is on one hand concerned with understanding of history, and, on the other, with selected problems a historic narrative presents. It refers to the semantics of the terms ‘past times’ and ‘history’ in Lelewel’s works and Mickiewicz’s argumentative texts (the distinction characteristic for modern consciousness – R. Koselleck), and to the meaning of historiographic metaphors in relation to the language of notions (based on aquatic metaphors). Additionally, this part addresses some of the specific problems of Lelewel’s use of language, the historian being exceptionally imaginative in that respect, always searching for the most appropriate forms to express modern history, but at the same time following his own narrative preferences – synchronic and descriptive. Part 3 of the dissertation deals with the Scandinavian theme in Lelewel’s writing in 1806–1828, and with some of its Mickiewicz’s repercussions. Lelewel, professor of history, was the first to translate Edda into Polish. At the time of the widespread fascination with the North, its religion and culture the work proved to be a significant achievement; e.g. it inspired Mochnacki to consider Scandinavian mythology as the source of our national literature. Surprisingly, what seems to be forgotten is Lelewel’s opinions on Scandinavia, which testify to complex motives for his interest and to his dynamic approach to this culture. Their analysis revealed a correlation between the dynamics of his opinions, the dramatic pre‑Uprising debate among Polish literary critics, and Lelewel’s understanding of romanticism. It also provided an interesting context for Mickiewicz’s Vilnius‑Kaunas artistic period. Part 4 discusses Lelewel’s university lectures from the year 1822, especially the January lecture inaugurating his second professorship, which inspired Mickiewicz to write a poem Do Joachima Lelewela. What is emphasized here is the very formula of historism with its aporias, the type of contact with the past and the need to maintain it, its functions, and historian’s ethos. An attempt is made to understand the extraordinary popularity of Lelewel’s treatment of history among Philomaths, including Mickiewicz. Also, a special attention is given to the initiating and theatrical staffage of his ‘lessons’ which offered a special type of aesthetic historic experience – sensory perception of the past. The central point of Part 5 is the reading of Grażyna as a literary version of historic experience inspired by Lelewel’s historica. Archeological ambitions of Mickiewicz’s narrative poem go far beyond a meticulous exercise in historic imagination; and the journey into Lithuanian history touches the most subtle parts of individual and collective memory. For this reason the interpretation of Grażyna is preceded by a wider explanation of why Lithuania is so crucial in the way both writers think about history, in how they define Polishness, and in how they understand their own identity. Their interest in Lithuania is for years present in various texts and undergoes different phases: from regionalism with its old political concept of the nation and of multi‑tier identity; through its opposite – ethnic national centrism (Polish and Lithuanian) which developed under Russian empire; towards emigration. While both authors maintain the vision of Polish‑Lithuanian union as an ideal for mutual relations, with emigration providing its best realizations, Lelewel recognizes the problem of ‘overnationalization’ as typical for Russian and Lithuanian history. Prior to this, Mickiewicz while still in Russia, depicts Lithuanians with tangled identities. Part 6 describes the period between the sentence in the Philomaths’ trial and the November Uprising. At that time Lelewel returns to Warsaw, where, among others, he writes his first historic synthesis Dzieje Polski potocznie opowiedziane; while Mickiewicz is banished to Russian exile, where he writes Konrad Wallenrod. Whereas the historic discourse of the first work is dominated by Polish matters, the second concentrates on Lithuania. This dichotomy, however, does not stem from their motives to evoke the past: both authors are no longer satisfied with developing scientific historism, writing school textbooks, following methodological historica, or archiving ideologically neutral, albeit indispensible, local memory. This time they search for the path to ‘existential history’, the kind which will help people to live. All the stronger the need because now both of them, and especially Mickiewicz, will have to struggle against the lowliness of their own status, that is of being ‘a humble scribbler from a step‑country’ (Lelewel’s phrase) and being dependent on the empire. It is then that Lelewel writes his first synthesis and reveals its incorporated program. For the time being it lacks prospects and closes with the year of failure – 1795. It states that new Poles must be made through historic upbringing of ‘Polish children’. While in Russia, Mickiewicz meticulously studies the ‘overnationalized’ Lithuanian identity, announces the end of Lithuania, and creates protagonists with suspended selves who thus remain open to further development and metaphors. At this part of the thesis, while using the motives present in the hitherto interpretations of romanticism and Mickiewicz’s works, some postcolonial criticism tools are applied as well. The dissertation closes with the part devoted to Nowosilcow w Wilnie and Part III of Dziady (Forefathers’ Eve) – the texts which enrich national collective memory with individual recollections about the Philomaths’ trail. Both victims of the event, Mickiewicz and Lelewel autobiographically address the November Uprising, and in this way they codify Polish insurrection movement and build a powerful narrative of freedom and national identity. At the same time the first‑person intimate ‘confession’ is replaced with the third‑person poetics of ‘testimony’ (Małgorzata Czermińska) which concerns Philomaths’ history. In Nowosilcow, this gesture of archiving spontaneous personal/generational memory is imposed by the requirements of objective historiography, and in Dziady by ethical obligation, or rather by the ritual of remembering. The traumatised memories return, however, and, especially in Part III of Dziady they are duly exposed, as in Cichowski’s ‘Herculean chapter’. The book reveals the existence of two separate trends in how the works of Lelewel and Mickiewicz are received: one belongs to historiography, the other to literary criticism. Their disconnectedness hinders the understanding of the 1st half of the 19th century, the era influenced by both the historian and the poet. The closing part of the book utilizes the relation between critical history and memory in order to prove how often literary evocation of the past is intertwined with professional historical approach, and how attractive for each other they both become. Applying the perspective of its scientific discipline, Polish studies, the dissertation exposes Lelewel’s significant absence in Polish collective awareness, and, paradoxically, shows his meaningful, multilayer presence in Mickiewicz’s understanding of history. The book encourages us to read Lelewel and Mickiewicz in a comparative manner as well as to apply interdisciplinary approach in studying historiography and poetic romantic historism.