Procesy tworzenia się (konstruowania) małego narodu (kulturowego) na przykładzie mniejszości ukraińskiej w województwie podlaskim

Abstract

Celem mojego pracy było ukazanie procesów komplikowania się struktur narodowych na obszarze pogranicza w warunkach demokracji na przykładzie mniejszości ukraińskiej w województwie podlaskim. Szczególnie interesujący proces kształtowania się jej zbiorowej tożsamości i jej zmian. Ten dynamiczny byt narodowy jakim jest mniejszość ukraińska w województwie podlaskim, bardzo dobrze ukazuje w jaki sposób i w jakim kierunku może zmieniać się obraz narodowościowy danego regionu oraz w jaki sposób w warunkach demokracji tworzy się/ jest konstruowana/ grupa narodowościowa, a także jak następują przekształcenia w tożsamości narodowej członków tej zbiorowości. Obecnie w Polsce potrzebna jest gruntowna wiedza na temat tworzenia się, kierunków ewolucji starych i nowych grup narodowych/ etnicznych. Bez badań na ten temat i uzyskanej w ten sposób wiedzy nie ma możliwości podejmowania właściwych i celowych decyzji w polityce narodowościowej i kulturowej. Przemiany narodowościowe i etniczne jakie obejmują Polskę w ostatnich kilkunastu latach za sprawą demokratyzacji życia społecznego nie zostały jeszcze dogłębnie zbadane i wyjaśnione, a rozrost i pojawianie się nowych aspiracji grup mniejszościowych często spotyka się z bardzo negatywnym odbiorem większości. Właściwa diagnoza stosunków narodowościowych umożliwia podejmowanie właściwych działań i dostosowanie ich do zmiennych warunków demokracji. Demokratyzacja życia społecznego daje całkowicie nowe warunki i możliwości współistnienia kulturowego, narodowego i etnicznego. Zjawisko rozbudzenia potrzeb, aspiracji narodowych, budowania i określenia swojej tożsamości grupowej w warunkach demokratycznych w ostatnich latach objęło również Polskę. Szczególnie zaś te tereny na których od wielu lat mieszkała ludność niejednorodna etnicznie. Demokratyzacja życia społecznego umożliwiła wielu grupom w majestacie prawa upomnieć się o swoją historię, język, symbole czy mity. Mniejszości poczuły się bardziej dowartościowane, posiadają obecnie więcej praw i możliwości, a dodatkowo pojawił się nowy mediator z państwem narodowym, aktor polityki narodowościowej i regionalnej w postaci Unii Europejskiej. Będąc członkami Unii Europejskiej, której sztandarowym hasłem jest wielokulturowość i różnorodność musimy zmierzyć się z utratą znaczenia dotychczasowych granic, jednoczesnym podniesieniem i wzrostem rangi regionów oraz ewolucją od systemu opartego na asymilacji do systemu pluralistycznego, wielokulturowego. Dodatkowo w warunkach demokratyzacji stosunków narodowościowych przestają być adekwatne do realiów pojęcia mniejszości narodowych czy etnicznych. Chodzi tu o wynikające z nich założenie o podporządkowanym statusie grupy mniejszościowej oraz nierównym dostępie do dóbr społeczne pożądanych. Prowadzone badania dotyczą zbiorowości posiadającej wiele cech wyróżniających i wyjątkowych, a sama zbiorowość jak i proces kształtowania się tożsamości narodowej i grupowej jej członków nie był jeszcze opisywany i badany. Ukraińcy na Podlasiu zaczynają prężnie działać i rozwijać się dopiero na przełomie lat 80 i 90 XX wieku, czego uwieńczeniem jest powstanie Związku Ukraińców Podlasia w 1992 roku. Podlascy Ukraińcy stanowią ewenement z kilku powodów. Po pierwsze nie dotknęła ich akcja „Wisła”, co w bardzo znaczącym stopniu ułatwiło kontynuowanie i pielęgnowanie tradycji kulturowo- językowych. Nie zostało im odebrane poczucie bycia ludnością „tutejszą”. W odróżnieniu od przedstawicieli mniejszości ukraińskiej w innych regionach kraju, Ukraińcy na Podlasiu związani są li tylko z prawosławiem, co również może stanowić o ich specyficznej i nieco odmiennej strukturze tożsamości. W przeciwieństwie do swoich pobratymców w innych regionach kraju Ukraińcy na Podlasiu nie są osamotnieni w „inności”, co zrodziło odmienne problemy tożsamościowe nie tylko związane z asymilacją do polskości. Jednocześnie podjęli wyzwanie dotyczące przebudowy stereotypu mówiącego, iż każdy prawosławny mieszkaniec województwa podlaskiego jest Białorusinem. Stereotyp ten jest silnie związany z działaniami władz PRL, które uznały w praktyce mniejszość białoruską w województwie podlaskim za jedyną prawomocną i cieszącą się poparciem. Zaowocowało to automatycznym uznaniem wszystkich wyznawców prawosławia za Białorusinów oraz wprowadzaniem języka białoruskiego do szkół wszędzie tam, gdzie wyznawcy prawosławia stanowili spory odsetek ludności. Sprawiło to, że z czasem nawet tam gdzie funkcjonują do dziś gwary ukraińskie, duża część mieszkańców zaczęła uważać się za Białorusinów. Dopiero okres stopniowego zwiększania się swobód i praw obywatelskich zakończony ostatecznym wprowadzeniem demokracji w Polsce, doprowadził do urealnienia możliwości poszukiwania swoich prawdziwych korzeni oraz zmian zarówno w stereotypie jak i tożsamości narodowej mieszkańców południowego Podlasia. Warto zaznaczyć, że proces odradzania się tej grupy i jej rekonstrukcji nie jest zakończony, a co za tym idzie, ostateczny rezultat i wyniki tego procesu nie są znane, co dodatkowo sprawia, że badanie na ten temat jest niezwykle interesujące. Przeprowadzone badania oraz będąca ich wynikiem monografia mają na celu ukazanie procesów słabo znanych i opisanych na terytorium naszego kraju. Musimy być świadomi tego, że demokracja oraz zwiększająca się tolerancja i dążenie do wielokulturowości wielu zbiorowościom daje szeroką drogę rozwoju narodowego/ etnicznego. Sposób oraz droga, jaką podążają grupy mniejszościowe poszukując swojej tożsamości, tradycji, historii i języka wymaga dogłębnego poznania i opisania, zwłaszcza w warunkach młodej polskiej demokracji. Wiedza ta jest niezbędna dla zrozumienia działań grup mniejszościowych, a badany przeze mnie problem w postaci odradzania się ruchów narodowościowych/ etnicznych jest w naszych warunkach szczególnie aktualny. Dlatego by lepiej zrozumieć, przewidzieć i odczytywać działania reprezentantów mniejszości oraz prowadzić właściwą wobec nich politykę narodowościową w Polsce, muszą być prowadzone badania z zakresu (za J. Obrębskim) „socjologii powstawania nowych narodów”. Przyjmuję trzy kierunki badań, które umożliwią mi uzyskanie wyników i realizację postawionych celów, na podstawie których powstanie praca doktorska, a po jej obronie monografia: 1) Analiza literatury, czasopism, sprawozdań z wydarzeń kulturalnych wydawanych przez mniejszość ukraińską w województwie podlaskim („Nad Buhom i Narwoju”, programów mniejszości ukraińskiej w TV Białystok, literatury wydawanej przez Związek Ukraińców Podlasia). 2) Wywiady pogłębione z elitą oraz z odpowiednio dobranymi pozostałymi przedstawicielami zbiorowości ukraińskiej w województwie podlaskim (dobór celowy połączony z wykorzystaniem techniki kuli śnieżnej, przeprowadzenie 54 wywiadów pogłębionych opartych o kwestionariusz złożony z 35 pytań otwartych). 3) Obserwacja i analiza działań kulturowych i nie tylko, podejmowanych przez instytucje i reprezentantów mniejszości ukraińskiej w województwie podlaskim. W sposób ogólny i bardzo skrótowy podsumowując uzyskane wyniki należy stwierdzić, że nie można mówić dzisiaj o kształtowaniu się małego narodu kulturowego. Należy stwierdzić, że obecnie zbiorowość znajduje się na etapie poszerzania swoich granic narodowo- etnicznych oraz zdobywania nowych świadomych członków jako część (odłam) mniejszości ukraińskiej w Polsce usytuowanej w województwie podlaskim. Widoczny jest proces instytucjonalizacji grupy, tworzenia stałych ram dla jej działań oraz rozszerzania się struktury świadomości grupy, jej oddzielenie od mniejszości białoruskiej, ruskiej jak i większości Polskiej. Nastąpiła i jest również widoczna trwała relacja między grupą Ukraińców w województwie podlaskim, a pozostałą częścią mniejszości zamieszkującą w Polsce. Najbardziej prawdopodobnym scenariuszem na przyszłość dla mniejszości ukraińskiej w województwie podlaskim jest narastanie i utrwalanie w ciągu najbliższych lat tożsamości ukraińskiej i funkcjonowanie w ramach struktur mniejszości ukraińskiej w Polsce, zaznaczając jednocześnie swoją sporą organizacyjną i instytucjonalną autonomię. Wskazują na to przesłanki dotyczące zarówno poszerzania oferty edukacyjnej związanej z literackim językiem ukraińskim, potęgująca się współpraca z innym organizacjami mniejszości ukraińskiej w kraju, zainteresowanie Ukrainą oraz obecne dążenia samych liderów ruchu, którzy dążą do konstruowania mniejszości ukraińskiej w województwie podlaskim jako części mniejszości ukraińskiej w Polsce.

An attempt to describe complex processes of creating/ constructing new national minority or the autonomous cultural nation in conditions of democracy is a scientific purpose of the research. The purpose of my project is to show the process of change, complicating the national structures on the border area in the conditions of democracy on the example of the Ukrainian minority in Podlasie. This dynamic national existence which is the Ukrainian minority in Podlaskie voivodeship shows very clear how and in what direction can image of the region’s nationality change and how to create a national group, and follow the transformation of national identity of the members of this group in terms of democracy. Processes of the democratization of the social life are connected inseparably with growing cultural contacts, discovering, the return and reconstruction of own tradition, language, history. Also a verification is an aim of the project on the basis of studies, whether expressions continuing so far - national minorities and ethnic - they are still appropriate to the condition of the public awareness to this subject, whether a need also exists (duty) of at least gradual replacing them with other expressions more appropriate to democratic conditions. This is a result of the assumption of a subordinate minority group status and unequal access to social goods desired. Research concerns the community having many distinctive and unique features, the community itself as well as the process of shaping a national and group identity of its members had not yet been described and tested. Ukrainians in Podlasie begin to operate and develop rapidly in late eighties and early nineties of the twentieth century, the latest step was the formation of the Association of Ukrainians of Podlasie in 1992. Ukrainians from Podlasie are unique for several reasons. First, they were not affected by Operation Vistula, which facilitated the continuation and nurturing of cultural and linguistic traditions in a very significant extent. A sense of being people of "the local” has not been taken away from them. In contrast to the representatives of the Ukrainian minority in other parts of the country, the Ukrainians in Podlasie are associated only with the Orthodox Church, which may also account for their specific and somewhat different structure identities. In contrast to their brethren in other parts of the country, Ukrainians in Podlasie are not alone in the "otherness", which raised different issues of identity related not only to assimilation into Polish culture. At the same time, they were forced to take up the challenge of rebuilding the stereotype saying that every Orthodox resident of the Podlaskie is Belarusian. This stereotype is closely associated with the activities of communist authorities, which have recognized the Belarusians in the Podlaskie as the only legitimate and supported minority. Which resulted in automatic appreciation of all the Belarusian Orthodox believers and the introduction of the Belarusian language in schools wherever Orthodox accounted for a large proportion of the population. Even where there is dialect of Ukrainian, a large proportion of the population began to consider themselves Belarusians. Only a period of gradual increase in the civil liberties and rights eventually ending with the introduction of democracy in Poland, led to the possibility of searching for their true roots and changes in both the stereotype and the national identity of southern Podlasie inhabitants. It is worth noting that the process of rebirth of the group and its reconstruction is not ending with its introduction, and hence, the final result and the outcome of this process are not known, which also makes the study of this subject very interesting. With reference to the above an answer to a question is a next deliberate objective of this project, whether the examined Ukrainian minority is simply becoming a fragment, integral part of the Ukrainian minority in Poland, or whether this community is evolving towards autonomous (separate) small cultural nation, according to the definition of the cultural nation accepted in the project of examinations. Examining and the verification, what is the state of the national identity, on what stage of the nation- creating process this community is at present, will enable far-reaching meeting both describing processes of reviving and functioning of minority groups and their national-ethnic aspiration in our society. Currently , Poland requires knowledge about the formation and evolution trends of old and new ethnic groups. Without research on this subject and knowledge obtained this way, it is not possible to take appropriate and deliberate decisions in ethnic and cultural policy. Nationalistic and ethnic transformation that affect Poland in recent years, thanks to the democratization of social life, have not yet been thoroughly explored and explained, and the growth and emergence of new aspirations of minority groups are often met with a very negative perception of the majority. Proper diagnosis of the national relations allows to take the appropriate steps and adapt them to changing conditions of democracy. The democratization of social life provides a whole new conditions and possibilities for co-existence of cultural, national and ethnic origin. The phenomenon of the awakening of needs, national aspirations, building and determining identity in a democratic group also affected Poland in recent years. Especially the area where an ethnically heterogeneous population lived for many years. The democratization of social life has enabled many groups to stand up for their history, language, symbols and myths in the majesty of the law (ex ample Kaszubi, Ślązacy). Minorities feel more appreciation, have more rights and opportunities now, and in addition there is a new mediator of the nation-state, actor of regional and national policy in the form of the European Union. As members of the European Union, whose flagship slogan is multiculturalism and diversity we have to deal with the loss of the importance of the existing borders, while increasing the level and growth of regions and the evolution of the system based on assimilation to a multicultural system. A research project is supposed therefore to describe new, more systematized information and knowledge about the practice, and on this base theoretical generalizations in coming into existence and reviving national and ethnic groups in Poland. In contrast to Western Europe, in which the democracy already has its long origins, and ethnic moves are stable and constituted, in Poland some minorities are only now discovering their history, tradition, they are creating or reconstructing a separate identity, referring to democratic rules are demanding they rights. Wanting to accurately determine and to describe autonomous transformations which influences Ukrainian minority in the Podlaskie voivodeship, the road that group is passing and scenarious of further transformations, deepened sociological examinations are essential. In this project, I am accepting three research directions which will enable me realization of put purposes and obtaining results, based on which a doctoral dissertation will arise, and after her defence monograph: 1) Analysis of literature, magazines, reports of cultural events issued by the Ukrainian minority in the Podlaskie voivodeship ("Nad Buhom i Narwoju", Tv programs of the Ukrainian minority in the TV Białystok, literatures published by the Association of Ukrainians of Podlasie). 2) In- depth interviews with the elite and with appropriately selected representatives of the Ukrainian community in the Podlaskie voivodeship (intentional selection connected with exploiting the technique of a snowball, conducting 54 in- depth interviews leaning on questionnaire compound of 35 opened questions). 3) Observation and analysis of cultural actions and not only, taken by institutions and representatives of the Ukrainian minority in the Podlaskie voivodeship.