System ochrony świadka w polskim procesie karnym

Abstract

Rozprawa doktorska koncentruje się na rozważaniach w zakresie ochrony świadka w polskim procesie karnym. Rozpoczynając analizę dotyczącą istotności problemu związanego z ochroną świadka w procesie karnym warto powołać się na treść art. 177 § 1 k.p.k., na podstawie którego nałożono na każdą osobę, która posiada wiedzę istotną dla rozstrzygnięcia sprawy, obowiązek stawienia się na każde wezwanie organu, a następnie złożenia zeznań. Status procesowy świadka jest niewątpliwie różny od statusu oskarżonego w procesie karnym, w głównej mierze dlatego, że świadek co do zasady nie może odmówić składania zeznań. Polska procedura karna przewiduje jednak nieliczne wyjątki od powyższej zasady. Tytułem wstępu warto wskazać, że środki ochrony świadka rozproszone są w kilku niezależnych aktach prawnych o różnej randze. Mogą one być bowiem przyznane zarówno na postawie regulacji Kodeksu postępowania karnego, jak też na podstawie ustawy z dnia 28 listopada 2014 roku o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka, która kształtuje zasady, warunki i zakres stosowania środków ochrony i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka, jak również osób im najbliższych (w odniesieniu do świadka o statusie zwyczajnym, świadka – pokrzywdzonego oraz świadka małoletniego). W odniesieniu do świadka anonimowego mają niewątpliwie zastosowanie przepisy k.p.k, zaś wobec świadka koronnego ustawa o świadku koronnym, jak również wydane na podstawie tych ustaw rozporządzenia. O ile gros środków ochrony świadka przewidzianych w przepisach k.p.k. ma zastosowanie już z racji samego uczestnictwa danej osoby w procesie karnym w charakterze świadka, to już warunkiem zastosowania u.o.p.p.ś jest zagrożenie dla życia lub zdrowia pokrzywdzonego bądź świadka lub osób im najbliższych w związku z toczącym się procesem karnym (art. 1 ust. 1 ustawy). Zakres ochrony osoby, która składa zeznania w procesie karnym uzależniony jest co do zasady od statusu prawnego, jaki dana osoba posiada. Kompleksowa analiza przepisów kodeksu karnego, kodeksu postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym, a wreszcie ustawy o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka oraz szeregu innych aktów prawnych prowadzi do wniosku, że można wyodrębnić różne rodzaje środków ochrony w zależności od statusu procesowego danej osoby. Różnorodność stosowanych środków ochrony oraz zakres ich zastosowanie w zależności od danej kategorii świadków, skłaniać może po dokonania ocen i poczynienia w tym zakresie refleksji. Powyższe umożliwia także sklasyfikowanie świadków w zależności od przyznawanej im ochrony. Od dnia 8 kwietnia 2015 roku w polskim systemie prawnym funkcjonuje ustawa z dnia 28 listopada 2014 roku o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka, która ukształtowała i sprecyzowała zasady, warunki oraz zakres wykonywania środków ochrony i pomocy stosowanych wobec pokrzywdzonego i świadka, jak również osób im najbliższych Zgodnie z założeniem prawodawcy, powyższa ustawa powinna stanowić kompleksowy akt prawny regulujący kwestię ochrony świadka i pokrzywdzonego, w stosunku do których istnieje zagrożenie życia lub zdrowia, wynikające ze składania zeznań bądź wyjaśnień obciążających oskarżonego albo z samego faktu brania udziału w procesie karnym. Omawiana ustawa wprowadziła nowe, nieznane dotychczas w polskim systemie prawnym środki ochrony i pomocy dla pokrzywdzonych i świadków, ale także znowelizowała obowiązujące akty prawne w stosownym zakresie dotyczącym ochrony tychże osób. Na podstawie ustawy dokonano również implementacji Dyrektywy 2012/29/UE, która odnosi się do kwestii praw i środków ochrony ofiar. Zakreślona powyżej problematyka badawcza determinuje strukturę opracowania, które składa się z siedmiu rozdziałów. Zarówno konstrukcja pracy, jak i zastosowana metodologia badań są konsekwencją celów i tezy rozprawy, a także będących podstawą tej ostatniej – szczegółowych hipotez badawczych. Kolejność wywodów opiera się na trzyczęściowym modelu, a mianowicie w pierwszej kolejności poruszono zagadnienia ogólne dotyczące świadka w procesie karnym. Dokonano analizy definicji świadka zarówno w znaczeniu faktycznym, jak również procesowym. Opisano rolę świadka w procesie karnym, wskazując tym samym czynności procesowe, w których może on uczestniczyć. Kolejno przedstawiono model ochrony świadka występujący w Polsce na podstawie ustaw regulujących powyższą instytucję. Wskazano, które ustawy mają zastosowanie do konkretnego rodzaju świadka. Do zagadnień o charakterze ogólnym należy także przedstawienie racji uzasadniających ochronę świadka. Będzie to swoiste uzasadnienie podjęcia się zagadnienia ochrony świadka w procesie karnym. Następnie dokonano podziału instytucji świadka na jego poszczególne rodzaje, co z kolei będzie miało swoje odzwierciedlenie w dalszej części pracy. W rozdziale I poruszono również problem konstytucyjnych gwarancji ochrony świadka oraz dokonano szczegółowego opisu gwarancji ochrony świadka wynikających z w Konstytucji RP. W rozdziale II poruszono kwestię międzynarodowych gwarancji ochrony świadka. Dokonano analizy wybranych międzynarodowych aktów prawnych regulujących kwestię ochrony świadka. W pierwszej kolejności opisano ochronę świadka w systemie uniwersalnym, odwołując się jednocześnie do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z dnia 5 listopada 1950 roku, Konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z dnia 15 listopada 2000 roku, jak również do Deklaracji ONZ o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy tj. Rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ 40/34 z dnia 29 listopada 1985 roku. W dalszej kolejności poruszono kwestię dotyczącą ewolucji systemu ochrony świadka w świetle aktów prawnych Rady Europy. W tym zakresie powołano się na szereg aktów odnoszących się w sposób bezpośredni lub pośredni do kwestii ochrony świadka, wykazując tym samym tendencje modifykacji ochrony świadka na przestrzeni wielu dekad . Kolejnymi aktami prawnymi są regulacje na szczeblu Unii Europejskiej. Rozdział III rozpoczyna część szczególną niniejszej pracy, zawierającą opis środków ochrony poszczególnych świadków. Celem rozdziałów poświęconych tematyce ochrony konkretnego świadka jest udzielenie każdorazowo odpowiedzi na pytanie o system ochrony w kontekście danego rodzaju świadka. Na tej podstawie możliwie stanie się wywiedzenie ogólnego twierdzenia dotyczącego spójności ochrony świadka w polskim procesie karnym. W pierwszej kolejności poruszono kwestię ochrony świadka o statusie zwyczajnym . Opisano warunki i zasady przyznania świadkowi ochrony oraz określono zakres ochrony świadka na podstawie k.p.k., jak również ustawy o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka. Rozdział IV niniejszej pracy poświęcony jest tematyce środków ochrony świadka – pokrzywdzonego w procesie karnym. Określono, w jakich okolicznościach pokrzywdzony nabywa status procesowy świadka oraz wskazano na zakres udzielanej ochrony. Kolejny rozdział V dotyczy tematyki ochrony świadka małoletniego. Jest to specyficzny rodzaj świadka, zatem środki jego ochrony powinny być dogłębnie przeanalizowane. Początek niniejszego rozdziału zawiera warunki i zasady przyznania ochrony. Kolejno dokonano podziału środków ochrony ze względu na ustawę, która będzie miała zastosowanie. Rozdział VI dotyczy problematyki ochrony świadka anonimowego. Na początku określono podstawy uzasadniające anonimizację świadka oraz zakres ochrony. Kolejno opisano środki ochrony świadka anonimowego określone w Kodeksie postępowania karnego. Poruszono kwestię utajnienia okoliczności umożliwiających ustalenie tożsamości świadka. Wyróżniono podmioty posiadające dostęp do okoliczności umożliwiających ustalenie tożsamości świadka oraz konsekwencje z tym związane. Następnie opisano warunki techniczne przesłuchiwania świadka, jak również sposób sporządzania, przygotowania i udostępniania protokołów zeznań. Dalsza część rozdziału poświęcona jest bogatemu orzecznictwu Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w kontekście wpływu ochrony świadka anonimowego na prawo oskarżonego do obrony. Na tej podstawie dokonano analizy zgodności środków ochrony świadka anonimowego ze standardami wyznaczonymi przez Trybunał. Kolejno opisano przesłanki uchylenia anonimizacji. W rozdziale VII poruszona została problematyka ochrony świadka koronnego. W pierwszej kolejności określono warunki dopuszczenia dowodu z zeznań świadka, a następnie zakres ochrony świadka. Kolejno opisano środki ochrony wynikające z ustawy z dnia 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym. Podsumowując regulacje ustawy o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka wskazane i opisane szczegółowo we wcześniejszej części rozprawy należy wskazać, że omawiany akt prawny jest aktem niedoskonałym i posiada liczne rozwiązania, których nie sposób zaakceptować. I tak, niezrozumiała jest koncepcja, zgodnie z którą świadków należy traktować w analogiczny sposób jak pokrzywdzonych. Kontrowersyjne jest też przyznanie im środków ochrony i pomocy wzorowanych na instytucji świadka koronnego. Mając powyższe na względzie należy wskazać, że w Polsce nie funkcjonuje spójny i jednolity program ochrony świadka. Środki ochrony rozproszone są bowiem w kilku niezależnych aktach prawnych o rożnej randze (od ustaw po zarządzenia Komendanta Głównego Policji). Zakres ochrony osoby, która składa zeznania w procesie karnym uzależniony jest co do zasady od statusu prawnego, jaki dana osoba posiada. Kompleksowa analiza przepisów kodeksu karnego, kodeksy postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym, a wreszcie ustawy o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka prowadzi do wniosku, że można wyodrębnić różne rodzaje środków ochrony właśnie w zależności od statusu prawnego.

The PhD thesis focuses on the considerations regarding witness protection in the Polish criminal trial. When starting the analysis regarding the problem related to the protection of a witness in a criminal trial, it is worth invoking the content of art. 177 § 1 k.p.k., on the basis of which was imposed on every person who has knowledge relevant for the resolution of the case, the obligation to testify. The witness's trial status is undoubtedly different from the status of the accused in the criminal trial, mainly because the witness cannot, in principle, refuse to testify. However, the Polish criminal code provides few exceptions. As a preliminary introduction, it is worth pointing out that the witness protection measures are scattered in several independent legal acts of varying rank. They can be granted on the basis of both the Code of Criminal Procedure and the Act of 28 November 2014 on protection and assistance for the victim and witness, which shapes the rules, conditions and scope of protection measures and assistance for the victim and witness, as well as persons closest to them (in a relation to a witness with an ordinary status, a witness – as a victim and a witness to a minor). In relation to an anonymous witness, the provisions of the polish criminal code are undoubtedly applicable, whereas in the case of a crown witness, the act on a crown witness as well as regulations issued on the basis of these acts. While the majority of the witness protection measures provided for in the provisions of the polish criminal code applies already because of the participation of a given person in a criminal trial as a witness. The scope of protection of a person who testifies in a criminal trial depends in principle on the legal status of a person. Comprehensive analysis of the provisions of the Criminal Code, the Code of Criminal Procedure, the Act on the Crown Witness, and finally the Act on Protection and Assistance for the Victim and Witness and a number of other legal acts leads to the conclusion that different types of protection may be distinguished depending on the legal status of the person. The variety of protection measures applied and the scope of their application depending on a given category of witnesses may lead to making evaluations and reflections. The above also allows to classify witnesses depending on the protection granted to them. The PhD thesis set out above determine the structure of the study, which consists of seven chapters. Both the design of the work and the applied research methodology are a consequence of the objectives and thesis of the dissertation, as well as the basis for the latter - detailed research hypotheses. The order of the arguments is based on the three-part model, namely the general issues concerning the witness in the criminal trial were raised first. An analysis of the witness's definition was made in both factual and procedural terms. The role of the witness in the criminal trial is described, thus indicating the procedural steps in which he can participate. Next, the model of witness protection appearing in Poland on the basis of acts regulating the above institution is presented. It was indicated which laws apply to a specific type of witness. One of the general issues is also the presentation of reasons justifying the protection of a witness. It will be a specific justification for addressing the issue of witness protection in a criminal trial. Then, the institution of the witness was divided into its individual types, which in turn will be reflected in the further part of the work. Chapter I also deals with the problem of constitutional guarantees for witness protection and a detailed description of the witness protection guarantee resulting from the Constitution of the Republic of Poland was made. Chapter II deals with the issue of international guarantees for witness protection. An analysis of selected international legal acts regulating the issue of witness protection was carried out. The protection of the witness in the universal system is described first, referring simultaneously to the Convention on the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms of 5 November 1950, the United Nations Convention against Transnational Organized Crime of November 15, 2000, as well as the UN Declaration on the basic principles of justice for victims of crime and abuse of power, i.e. UN General Assembly Resolution 40/34 of November 29, 1985. Next, the issue of the evolution of the witness protection system in the light of Council of Europe legal acts was raised. In this regard, a number of acts relating directly or indirectly to the protection of the witness were cited, thus showing a tendency to modify witness protection over many decades. The next legal acts are regulations at the level of the European Union. Chapter III begins the special part of this work, containing a description of the protection measures for individual witnesses. The purpose of the chapters devoted to the protection of a particular witness is to provide each time an answer to the question about the protection system in the context of a given type of witness. On this basis, it will be possible to make a general statement regarding the coherence of witness protection in the Polish criminal trial. The issue of protection of a witness with an ordinary status was raised first. The conditions and rules for granting a protection to a witness were described and the scope of witness protection based on polish criminal code as well as the act on protection and assistance for a victim and a witness were defined. Chapter IV of this work is devoted to the subject of measures to protect a witness - a victim in a criminal trial. It was determined in which circumstances the victim acquires the witness trial status and indicated the scope of protection granted. The next chapter V deals with the subject of protection of a minor witness. This is a specific kind of witness, therefore the means of its protection should be thoroughly analyzed. The beginning of this chapter contains the conditions and principles for granting protection. Subsequently, the protection measures have been divided according to the law that will apply Chapter VI deals with the protection of an anonymous witness. At the beginning, the grounds justifying the anonymisation of the witness and the scope of protection were specified. The measures to protect an anonymous witness specified in the Code of Criminal Procedure are described subsequently. The issue of secrecy of circumstances enabling the identification of a witness was discussed. The remainder of this chapter is devoted to the rich case-law of the European Court of Human Rights in the context of the impact of the protection of an anonymous witness on the rights of the defendant. On this basis, an analysis was made of the compatibility of the protection measures for an anonymous witness with the standards set by the Court. Subsequently, the premises for the abrogation of anonymisation are described. Chapter VII deals with the issue of protection of the crown witness. First, the conditions for the admission of evidence from the witness's testimony and the scope of witness protection were determined. The protection measures resulting from the Act of 25 June 1997 on the Crown Witness are described subsequently. Bearing in mind the above, it should be pointed out that there is no coherent and uniform witness protection program in Poland. Protection measures are scattered in several independent legal acts of varying rank (from acts to the order of the Police Commander-in-Chief). The scope of protection of a person who testifies in a criminal trial depends in principle on the legal status of a person. Comprehensive analysis of the penal code, codes of criminal procedure, the act on the crown witness, and finally the act on protection and assistance for the victim and witness lead to the conclusion that different types of protection can be distinguished depending on the legal status.