Zespół pofabryczny przy ul. Warszawskiej 59 w Białymstoku i jego problematyka konserwatorska

Abstract

Artykuł stanowi pierwszą próbę przybliżenia historii jednego z najstarszych zachowanych zespołów pofabrycznych na terenie Białegostoku, tj.: dawnych Białostockich Zakładów Przemysłu Pasmanteryjnego „Pasmanta” przy ul. Warszawskiej 59. Właściwym twórcą zachowanego do dziś założenia fabrycznego był Herman Commichau (1817-1891) przedsiębiorca z Saksonii, który przybył do Białegostoku w 1847 r. i przejął po swoim bracie Auguście (1816-1887) fabrykę tekstylną na terenie uroczyska Antoniuk. Dzięki pomyślnej koniunkturze, Herman założył dekadę później nowy zakład włókienniczy w północno-wschodniej części miasta przy ówczesnej ul. Aleksandrowskiej, będący zalążkiem opisywanego zespołu fabrycznego. W środku założenia w 1875 wybudowana została nowa piętrowa murowana tkalnia, według projektu białostockiego architekta Borkowskiego. W latach 1875-1891 fabryka uległa dalszej rozbudowie. Po śmierci Hermana w 1891 r. właścicielem fabryki stał się jego syn, również Herman, który dwa lata później sprzedał ją innemu niemieckiemu przedsiębiorcy Alfredowi Friszowi. Z uwagi na jego złą sytuację finansową, zakład nabył w 1896 r. austriacki Żyd Solomon Aronson-Bagon, powiększając go w następnych latach. Po 1910 r. jego właścicielem został Pinchus Jurzdzicki, który posiadał posesję przy ul. Warszawskiej 59 do połowy lat 30. XX. Poszczególne zabudowania w zespole fabrycznym były wówczas dzierżawione różnym przedsiębiorstwom i osobom prywatnym, m.in. spółce włókienniczej Gdala Gawieńskiego i Szmula Poreckiego, czy też Polskiej Drukarni Udziałowej, zaś w 1928 r. w znacznej części sprzedane warszawskim piekarzom i przebudowane na siedzibę pierwszej w Białymstoku piekarni mechanicznej. W 1934 r. następną właścicielką została Hela Rozenman. Podczas drugiej okupacji niemieckiej (27 VI 1941 – 27 VII 1944) wszystkie obiekty przemysłowe miasta podporządkowane zostały Głównemu Urzędowi Powierniczemu Wschodu (Haupttreuhandstelle Ost). Wówczas na terenie fabryki składowano bądź naprawiano silniki samolotów Luftwaffe oraz dokonano pewnych zmian w układzie przestrzennym zespołu. Po wojnie posesję przy ul. Warszawskiej 59 przejęło państwo jako majątek opuszczony. Umieszczono tu fabrykę włókienniczą firmy „Pasmanta”, należącą wówczas do zrzeszenia zakładów włókienniczych z główną siedzibą w Łodzi. Zespół był rozbudowywany szczególnie intensywnie w latach 60. i 70. XX w. W 2001 r. nabył go obecny właściciel i poczynił szereg prac remontowych, modernizacyjnych i adaptacyjnych, dostosowując obiekty do potrzeb nowych funkcji, głównie handlowych i usługowych. Zespół zabudowy pofabrycznej przy ul. Warszawskiej 59 w Białymstoku stanowi zabytek techniki, posiadający wartości historyczne i naukowe, w części także i walory artystyczne (architektoniczne). Stanowi ważny dokument dziejów białostockiego przemysłu, kształtującego się począwszy od 1 poł. XIX w., aż po lata 80. XX w. W tym czasie włókiennictwo stało się podstawą dynamicznego rozwoju miasta, któremu już w XIX stuleciu nadano miano „Manchesteru Północy”. W lutym 2012 r. Podlaski Wojewódzki Konserwator Zabytków włączył zespół do wojewódzkiej ewidencji zabytków. Poznanie bogatych dziejów zespołu pozwoliło autorom artykułu na zarysowanie jego problematyki konserwatorskiej.