Estetyka życia codziennego. Biografia, myśl estetyczna i sztuka pisarska Stanisława Machniewicza

Abstract

Podejmowana w pracy problematyka koncentruje się wokół osoby lwowskiego pedagoga, publicysty i estetyka – Stanisława Machniewicza, autora wydanej w 1934 roku książki Estetyka życia codziennego. Stanisław Machniewicz, urodzony w Zakliczynie nad Dunajcem, syn Kazimierza Machniewicza i Marii Droszcz, to postać nietuzinkowa i aktywnie udzielająca się w życiu kulturalnym międzywojennego Lwowa. W latach 1900–1905 kształcił się we lwowskim Gimnazjum im. Franciszka Józefa. Po ukończeniu szkoły gimnazjalnej studiował filozofię, polonistykę i historię sztuki na Uniwersytecie Lwowskim oraz w innych ośrodkach edukacyjnych w Europie: Fryburgu, Genewie oraz Paryżu. Poliglota i podróżnik. Znał kilka języków obcych: grekę i łacinę, biegle władał włoskim, niemieckim i francuskim. Dobrze znał Italię, Hiszpanię, Anglię, Francję i Niemcy. Od 1911 roku pracował jako nauczyciel gimnazjalny w Żółkwi, a następnie we Lwowie. Był także wykładowcą w Państwowym Instytucie Przemysłowym we Lwowie oraz Szkole Głównej Gospodarstwa w Snopkowie. Swoje zaangażowanie w problematykę estetyki oraz filozofii przejawiał jako krytyk literacki i artystyczny, eseista, autor przekładów, rozpraw naukowych i szkiców popularnych. Swoje główne dzieło, Estetykę życia codziennego, wydał w roku 1934. Po wybuchu wojny we wrześniu 1939 roku wraz z całą swoją rodziną – małżonką Jadwigą Sobel oraz synami Andrzejem i Jackiem – prowadził działalność konspiracyjną. Aresztowany przez gestapo w 1942 roku, został osadzony w więzieniu we Lwowie, a następnie, w roku 1943, przewieziony do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, w którym zmarł. Pozostawił po sobie liczne pisma, rozproszone w czasopismach epoki, oraz dzieło swojego życia stanowiące summę jego myśli estetycznej, wspomnianą Estetykę życia codziennego. W dziele tym Machniewicz prezentuje stanowisko, w którym twórczość artystyczną rozumie się jako otaczającą człowieka – w rzeczach małych, jak i wielkich – atmosferę . Składa się na nią sposób czucia, myślenia i rozumienia rzeczywistości (na tle której sztuka powstaje). Te intelektualno-emocjonalne pierwiastki, znajdując swoje ujście w artystycznie opracowanej materii, tworzą elementy kultury zapisane w formie sztuki. Syntetycznym uzewnętrznieniem takiej kreatywnej relacji jest dzieło sztuki pojmowane jako artystyczna forma widzialności. Stanowisko to wprowadza unifikacyjny system deskrypcji wszelkiej twórczej aktywności. Pozwala postrzegać otaczającą człowieka realność jako ikonosferę, którą tworzą zarówno tak zwane sztuki wysokie, jak i użytkowe. Sztuką są bowiem wyeksponowane w muzeach i galeriach przedmioty, ale także codzienność w swoim wymiarze materialnym. Tak przedstawiający się system percepcji sztuki nie powstał w ośrodku akademickim, lecz jest dziełem człowieka, który umiał patrzeć i widzieć to, co – jak sam pisał – widzieć należało: piękno współczesności we wszystkich jej przejawach. Od najdrobniejszych przedmiotów codziennego użytku, przez dzieła sztuki malarskiej, rzeźbiarskiej i architektonicznej po piękno ulicy wielkiego miasta, wyrażającego typ dynamicznego człowieka współczesnego. Patrzył więc, widział i opisywał wszelkie oznaki rozkwitającego w pierwszych dekadach XX wieku piękna współczesności. Zawarta w dysertacji analiza śladów recepcji myśli estetycznej Stanisława Machniewicza wskazuje, że zarówno dzieło, jak i postać autora zostały zapomniane przez dyskurs polskiej humanistyki; zarówno teoretyków i historyków sztuki, estetyki, jak i literaturoznawców. Od momentu wydania opus magnum myśli estetycznej Machniewicza w 1934 roku oraz tragicznej śmierci w obozie koncentracyjnym w roku 1943, do dnia dzisiejszego nie ukazała się publikacja podejmująca rzetelną refleksję nad dziełem i życiem twórcy idei umiejętnego widzenia piękna w jego codziennym wymiarze. Istnieją więc powody, aby Machniewicza i jego Estetykę życia codziennego przypomnieć i przywrócić im należyte miejsce w dyskursie polskiej historii estetyki, literatury, jak i krytyki sztuki. Wobec tego autor niniejszej dysertacji skupia się po, pierwsze, na próbie odtworzenia biografii autora Estetyki życia codziennego, która do tej pory była zupełnie nieznana. Jedyna notatka biograficzna, zredagowana przez samego Machniewicza, została zamieszczona we Współczesnej kulturze polskiej: nauka, literatura, sztuka. Życiorysy uczonych, literatów i artystów z wyszczególnieniem ich prac (1932) i sprowadza się do lapidarnych informacji o dacie i miejscu urodzenia, wybranych publikacjach oraz zainteresowaniach. Niewiele więcej miejsca poświęcił Machniewiczowi w kontekście rekonstrukcji jego biografii Sław Krzemień-Ojak w wydanym w 2012 roku Wyborze pism estetycznych Machniewicza. Opracowane tam Elementy biograficzne podporządkowane zostały przede wszystkim genezie jego głównego dzieła. Odtworzenie biografii Machniewicza stanowi więc w pracy cel nadrzędny. Drugim istotnym elementem jest analiza myśli estetycznej autora Estetyki życia codziennego na tle dominujących w latach 1890–1934 tendencji; usytuowanie jego twórczości w dyskursie historyczno-literackim, wyszczególnienie charakterystycznych dla jego pisarstwa elementów poetyki tekstu. W tym kontekście badania zostały przeprowadzone od strony estetycznej i literaturoznawczej. Interdyscyplinarne ujęcie tematu podyktowane jest tym, iż autorowi rozprawy zależało na ukazaniu osoby Stanisława Machniewicza zarówno jako estetyka, twórcy swoistego systemu postrzegania rzeczywistości pod kątem estetycznym, jak i pisarza, o trudnym do jednoznacznego określenia stylu wypowiedzi literackiej. Fundament interpretacyjny stanowi tu wydana w 1934 roku Estetyka życia codziennego. W swoich rozważaniach autor odnosi się także do tekstów sprzed 1934 roku. Z tym jednak zastrzeżeniem, iż bezpośrednio związane one będą z treścią opus magnum lwowianina i poruszanymi w nim zagadnieniami. Wobec powyższego, podstawa tekstowa dysertacji sprowadza się przede wszystkim do dzieła życia Stanisława Machniewicza oraz wybranej publicystyki z lat poprzedzających wydanie Estetyki życia codziennego. Pod uwagę brane są także artykuły, które poruszają przedstawioną w dziele Machniewicza problematykę, a także podejmują próbę jej scharakteryzowania i usystematyzowania. Tym samym pełnią one rolę kontekstową. Zaprezentowane powyżej nadrzędne elementy rozważań mają zatem charakter interdyscyplinarny, a także, angażując narzędzia analityczne, stanowią zarazem próbę syntezy. Stanowisko takie wynika z przedmiotu badań, na który składają się: życie, sztuka pisarska i myśl estetyczna autora Estetyki życia codziennego. Dominować będzie w niniejszej pracy refleksja z pogranicza literaturoznawstwa, historii sztuki i historii estetyki, co nadaje prowadzonym analizom charakter komparatystyczny. Dobór metodologii zdeterminowany jest wieloaspektowością ujęcia przedmiotu badań. Odwołania do metodologii badawczej obejmują tu hermeneutykę oraz strukturalizm, zastosowane w połączeniu z antropologią filozoficzną, teorią i historią sztuki oraz estetyki. Refleksje na temat życia i twórczości Stanisława Machniewicza zostały w pracy ukazane w czterech rozdziałach – nie licząc wstępu i zakończenia oraz innych komponentów pracy – zatytułowanych kolejno: Stanisław Machniewicz i jego dzieło, Stanisław Machniewicz w środowisku estetycznym, Podstawy estetyki, Ślady recepcji. Niniejsza praca stanowić ma w zamierzeniu autora krok w kierunku dalszych badań nad twórczością Machniewicza rozproszoną w pismach epoki. Zadaniem jej jest ukazanie postaci i myśli estetycznej lwowskiego publicysty jako zagadnień ważnych, a dotychczas niedocenianych w historii polskiej krytyki artystycznej okresu modernistycznego. Refleksja nad jego osobą i twórczością stanowić może wobec tego uzupełnienie mającego wciąż wiele niedopowiedzianych miejsc pejzażu twórczości literackiej pierwszych dekad nowego stulecia, opisywanego pod szeroko rozumianym hasłem twórczości modernistycznej.

This work is focused around a Lviv pedagogue, journalist and aesthetist - Stanisław Machniewicz, author of the book Aesthetics of Everyday Life published in 1934. Stanisław Machniewicz, born in Zakliczyn on the Dunajec River, son of Kazimierz Machniewicz and Maria Droszcz, is a unique character and actively contributes to the cultural life of the interwar Lviv. In the years 1900 – 1905 he was educated at the Lviv Gymnasium of Francis Joseph. After graduating from junior high school he studied philosophy, Polish studies and art history at the University of Lviv and other educational centers in Europe: Friborg, Geneva and Paris. Polyglot and traveler. Literary and artistic critic, essayist, author of translations, scholarly dissertations and sketches. His main work – The aesthetics of everyday life was published in 1934. Arrested by the Gestapo in 1942, he was imprisoned in Lvov and then in 1943 he was transported to a concentration camp in Oswiecim, where he died. He left numerous writings and the most important work, the Aesthetic of everyday life. Since the publication of the main aesthetic work of Machniewicz in 1934, and the tragic death in the concentration camp in 1943 to this day, there has been no publication of a fair reflection on his work and life. There are reasons why Machniewicz and his aesthetics of everyday life should be recalled and restored to their proper place in the discourse of Polish history of aesthetics, literature and art criticism. In his work, the author concentrates, first, on the attempt to reconstruct the biography of the author of Aesthetics of Everyday Life, which until now was completely unknown. The second important element is the analysis of Machethwicz's aesthetic thought. The positioning of his work in the historical-literary context, specifying the characteristics of his writing in the text. In this context, research has been conducted on the aesthetic and literary side. This border condition is conditioned by the fact that the author of the dissertation wanted to portray Stanisław Machniewicz as both aesthetist and writer. The presented elements of the discussion are interdisciplinary. Such a position results from the subject of research, which consists of: life, the art of writing and the aesthetic thought of the author Aesthetics of everyday life. The reflexion of literary science, the history of art and the history of aesthetics will dominate this, which gives comparative character comparisons. Selection of research methodology is determined by the diversity of the subject matter of the research. References to research methodology include hermeneutics and structuralism, applied in conjunction with philosophical anthropology, theory and art history and aesthetics. The reflections on Stanisław Machniewicz's life and work were presented in four chapters - not counting the beginning and the end, and other components of the work – titled: Stanisław Machniewicz i jego dzieło, Stanisław Machniewicz w środowisku estetycznym, Podstawy estetyki, Ślady recepcji. This work is a pretext for further research into the art of Machniewicz scattered in the writings of the epoch. Its task is to present the character and aesthetic thought of the Lviv publicist as an important and yet to be underestimated element in the history of Polish artistic criticism of the modernist period. The goal is significant, as Stanislaw Machniewicz's journalism is one of the missing elements of Polish artistic criticism and the idea of the art of the first decades of the twentieth century. Reflection on his personality and creativity may thus complement the still-untold places of literary creation in the first decades of the new century, described under the widely understood slogan of modernist art.