Drogi kobiet do polityki (na przestrzeni XVIII–XXI wieku)

Abstract

Zbiór studiów Drogi kobiet do polityki na przestrzeni XVIII–XXI wieku, z racji szerokiego zasięgu chronologicznego i znacznego zróżnicowania tematycznego, pozwala te dążenia omówić w usystematyzowanych grupach problemów w kilku zakresach chronologicznych, ujawniających także zróżnicowane rozumienie historycznego wymiaru ich dążeń. Pierwszoplanowo w rozważaniach o aspiracjach politycznych kobiet sytuuje się w nim epoka schyłku państwowości polskiej w XVIII w. oraz polityczny kontekst późniejszego narastania wpływów oświeceniowych i odgłosów rewolucji francuskiej na początku XIX w. W zmieniających się ramach czasowych występowała na ziemiach polskich ewolucja form kobiecej obecności w polityce: od elitarnego charakteru ich aktywności, uwarunkowanej arystokratycznym pochodzeniem i powiązaniami rodzinnymi z grupą rządzącą, poprzez aktywizację inteligentek ze środowisk szlachecko-mieszczańskich na przełomie XIX–XX w. Ten drugi zakres chronologiczny obejmuje zarówno wysiłki stowarzyszeniowe kobiet wkraczających w różne nurty i środowiska polityczne podczas rewolucji w Królestwie Polskim w latach 1905–1907, jak i późniejszy organizacyjny ferment w kobiecych dążeniach trwający do 1918 r. Trzecia część tomu pt. W Polsce niepodległej i powojennej (do pocz. XXI wieku) zaznacza się liczebną przewagą artykułów. Dotyczy bowiem epoki wkraczania kobiet do masowego uczestnictwa politycznego po uzyskaniu prawa wyborczego, aż do zmian wskutek politycznego upadku PRL i lat transformacji ustrojowej od 1989 r. Autorskie wypowiedzi zebrane w niniejszej książce uwzględniają osobiste i ideologiczne przesłanki motywujące kobiety w dążeniach do uczestnictwa w strukturach politycznych oraz w gremiach decyzyjnych, aby uzyskać realny wpływ na kreowanie polityki. Ponadto uwzględniają różne środowiska społeczne i konteksty wydarzeń historycznych, rekonstruując na ich tle działania kobiet w planie rodzinnym, elity regionalnej i towarzyskiej, również w odniesieniu do nurtów ideowych i politycznych oraz ich konkretnych struktur. Chronologicznie na pierwszy plan wysuwają się czasy końcowej epoki istnienia przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, w odniesieniu do których Władysław Konopczyński wyraził się jednoznacznie, chociaż nieco brutalnie, że „normalnie polska pani wkraczała w politykę tylko wówczas, gdy w niej lukę pozostawili niedołężni lub bezmyślni mężczyźni”6. Opinię tą zawarł w monografii czasów saskich, przewrotnie zatytułowanej Kiedy nami rządziły kobiety. Równocześnie bowiem zaznaczył w niej wyraźnie, że „Dawne polskie prawo publiczne nie przyznawało białogłowom żadnego miejsca w ustroju państwowym; ani w rządzie, ani w sejmie, ani w urzędach”. Pozbawienie formalnych prawno-publicznych uprawnień nie zniechęcało kobiety (właśnie w czasie rządów władców z Saksonii) do wkraczania w politykę, o czym zaświadczają dwa pierwsze artykuły autorstwa Bożeny Popiołek oraz Agnieszki Jakuboszczak. Ambicji politycznych kobiet majętnych i należących do pierwszych rodów Rzeczypospolitej dotyczy otwierający tom artykuł Bożeny Popiołek. Dowodzi w nim, że dzięki wysokiej pozycji męża i stałej niemal obecności na królewskim dworze wpływały one na obsadę urzędów i uzyskiwane godności, niekiedy też prowadziły poufne działania dyplomatyczne. Funkcjonowały w przestrzeni, której ramy określali dzierżący władzę mężczyźni, satysfakcjonowały ich jednak spełniane – jawnie lub skrycie – funkcje inspirujące i doradcze. W pełni decyzyjne stawały się magnatki w „przestrzeni domowej”, o której pisze Autorka, iż była sferą ich własności ziemskiej zapewniającej im niezależność finansową i publiczną aktywność. Regionalny aspekt dróg kobiet do polityki w czasach przedrozbiorowej Rzeczypospolitej prezentuje Agnieszka Jakuboszczak, ukazując mechanizmy i formy aktywności publicznej wielkopolskich szlachcianek. Stwierdza, że nawet z dala od dworskich wydarzeń, w Wielkopolsce, „dobrze urodzone” kobiety żyły sprawami publicznymi i starały się zaznaczyć swój udział w kreowaniu wydarzeń politycznych w swoim otoczeniu. Instrumentalnie wykorzystywały intensywnie prowadzone życie towarzyskie, dzięki któremu, skupiając na sobie uwagę, wspierały awanse mężów i zdobywanie przez nich urzędów. Lokowały w nich własne ambicje, ponieważ o możliwości działania szlachcianki na scenie publicznej, w większym stopniu niż w przypadku korzystających z rodowych koneksji magnatek, decydowała pozycja polityczna i majątkowa męża. Faktu rodzinnego i towarzyskiego uzależnienia obecności kobiet w życiu publicznym dowodzi udział arystokratek w latach 1808–1812 w Naczelnej Radzie Dozorczej Izby Edukacyjnej Księstwa Warszawskiego, będącej nieformalnym „ministerium” edukacji narodowej i oświecenia publicznego. Okoliczności umożliwiające kobietom po raz pierwszy w naszych dziejach spełnianie urzędowego dozoru nad szkołami i pensjami żeńskimi analizuje Teresa Kulak. Łączy ich nominacje z oświeceniowymi hasłami wolności i równości oraz z rewolucją francuską, która wywołała zainteresowanie miejscem kobiet w społeczeństwie. W świadomości współczesnych zaistniały damy jako autorki aktu prawnego wprowadzającego od 1810 r. w Księstwie nowy program nauczania i zasady powoływania szkół oraz pensji żeńskich. Pomimo tego sukcesu Autorka zaznacza, że w zaangażowaniu kobiet nie można dostrzec feministycznej idei. Weszły one bowiem do polityki w rezultacie męskiej inicjatywy i uświadomionej im przez mężczyzn publicznej potrzeby, a wyróżnienie ich nastąpiło dzięki powiązaniom rodzinnym i towarzyskim z rządzącą elitą oraz wspólnej przynależności do masonerii. Udział kobiet w Naczelnej Radzie Dozorczej, fenomenu w skali europejskiej, uświadamia przede wszystkim mało eksponowaną w piśmiennictwie prawidłowość – aktualną również obecnie – że przyzwolenie na dostęp kobiet do wykonywania czynności publicznych/politycznych musieli wyrazić mężczyźni. Literackie przykłady zapowiedzi ewolucji norm obyczajowych oraz warunkowej zgody na wyjście kobiet z przestrzeni domowej przedstawia studium Beaty Walęciuk-Dejneki. W analizowanych w nim utworach, wybranych z twórczości Franciszka Makulskiego i Adama Mickiewicza, dostrzega możliwość wejścia kobiet do życia publicznego, jeśli będzie ono dowodem ich „osobistej ofiary, zasługi oraz poświęceniem się dla innych i dobra kraju”. Pierwszy z wymienionych, mało znany poeta i publicysta, opiewał bohaterski zryw kobiet z warszawskiego mieszczaństwa, które w kwietniu 1794 r. żywiołowo włączyły się zarówno w bezpośrednią, podczas walk ulicznych, obronę stolicy przed nacierającymi oddziałami rosyjskimi, jak też w budowę okopów, przejęły również opiekę samarytańską nad rannymi. Ofiarność na rzecz miasta i ogółu jego mieszkańców, zdaniem Makulskiego, zasługiwała na uwiecznienie czynów kobiet w literackiej, wiekopomnej formie. Bardziej wymowny motyw kobiecej ofiary zaznacza się w Mickiewiczowskiej Grażynie, powstałej w 1824 r. Bohaterka poematu, sięgając po miecz i zbroję śpiącego męża, aby w jego imieniu stanąć na czele wojska do walki z Krzyżakami, wchodzi na drogę polityki oraz konfliktu między nim a Witołdem, księciem Litwy, przekraczając zwyczajowe obowiązki. Śmiercią okupuje swą „winę”, lecz poeta siłę i wyższość moralną przypisuje kobiecie, widząc słuszność jej politycznego wyboru. Autorka, komentując sygnalizowaną w obu literackich przykładach aprobatę dla idealistycznie motywowanych kobiecych działań poza przypisaną im domową przestrzenią, wskazuje na uzasadnienie ich czynów jednoznacznie rozumianą „narodową potrzebą”. Wydaje się, że to przesłanie przyjęło społeczeństwo polskie, akceptowało bowiem udział kobiet w powstaniach 1831 i 1863 r., otaczając je publicznym szacunkiem. Niektóre z nich, za poświęcenie i ofiarę życia dla wolności kraju podzielonego granicami zaborów, włączyło do narodowego panteonu. W kolejnej części, tematycznie zróżnicowana grupa artykułów skupiona została wokół problemów przełomu XIX i XX w., doby krystalizujących się struktur partyjnych, zwłaszcza w Królestwie Polskim, i podstaw nowoczesnego życia politycznego8. Zasadniczo dalsze artykuły i studia pomieszczone w książce pod względem metodologicznym nie eksponują jednostkowych przykładów, lecz uwzględniają zmieniające się stosunki społeczne i przeobrażenia ideowe, które determinowały kobiece potrzeby podjęcia aktywności politycznej oraz decyzji o przynależności stowarzyszeniowej. Wyjątkiem jest artykuł Andrzeja Szwarca, w którym Autorzastanawia się: Czy osoba publiczna może być apolityczna? Analizuje bowiem ideowo-polityczną postawę znanej autorki, która w swej twórczości wielokrotnie pisała o losach kobiet w rodzinach i społeczeństwie krzywdzonych i upośledzonych. Z tego powodu uważano ją za feministkę i bliską socjalizmowi przedstawicielkę lewicowego ruchu kobiecego. Tytułowy casus Gabrieli Zapolskiej oznacza konieczny do skomentowania fakt, że odcinała się ona od takiej ideowej kategoryzacji w swej działalności publicznej. Wspomniano wcześniej, że na fali modernizacji społeczno-ekonomicznej Królestwa u progu XX w. do działalności politycznej wkroczyły kobiety-inteligentki pochodzenia szlacheckiego i mieszczańskiego. Świadome dotyczących ich ograniczeń, wraz ze zdobywaniem wykształcenia i podejmowaniem aktywności zawodowej żądały praw publicznych. Zasadniczo większość kobiet swoją drogę do polityki zaczynała od włączenia się do tajnej działalności oświatowej w środowisku miejskim lub wiejskim, niektóre też decydowały się na tworzenie własnych stowarzyszeń tajnych. Część zdecydowanie mniejsza – stykając się z działalnością tajnych nurtów politycznych – włączała się do ruchu socjalistycznego lub narodowego oraz rzadziej – do ugrupowań konserwatystów i liberałów. Widoczne upolitycznienie kobiet nastąpiło dopiero w czasie rewolucji 1905–1907, gdy spodziewano się wymuszonych rewolucją zmian ustrojowych w Rosji. Powstanie Dumy Państwowej wywołało feministyczne żądania prawa wyborczego, a względna – pod wpływem rewolucyjnych wydarzeń – liberalizacja stosunków wewnętrznych w Królestwie umożliwiła legalizację stowarzyszeń i otwarła szansę na ujawnienie się organizacji kobiecych. W tym kontekście zwraca uwagę rodząca się aktywność polityczna kobiet ze środowiska ziemiańskiego, którą omawia Ewelina M. Kostrzewska na przykładzie powstałego w 1906 r. Stowarzyszenia Zjednoczonych Ziemianek. Swoje hasło,,Z Bogiem i Narodem” przyjęły z braku środowiskowej aprobaty dla inicjatyw politycznych kobiet, toteż swą obecność w życiu publicznym zdecydowały się powiązać z programem społecznego katolicyzmu, nakazującym aktywność edukacyjno-wychowawczą i opiekuńczą wobec warstw niższych. Wsparcie w tym zakresie uzyskały ze strony żeńskich zakonów sióstr bezhabitowych, co jednak doprowadziło je do ideologicznego i organizacyjnego podziału. Część członkiń SZZ pozostała wierna hasłu „Z Bogiem i Narodem”, które realizowała na wsi w pracy z włościankami, i (w ślad za swoimi mężami) zbliżyła się do Narodowej Demokracji. Część druga – pod wpływem sióstr bezhabitowych – powołała Katolicki Związek Kobiet Polskich, przyjmując hasło: „Z Bogiem i Ojczyzną”, torujące drogę chrześcijańskiej demokracji. Uwzględniając te dotychczas w historiografii mało rozpoznane wśród ziemianek ideologiczne podziały, Autorka stwierdza, że oba hasła w praktyce okazały się politycznie dogodne. Umożliwiały bowiem kobietom w miarę bezkolizyjne łączenie życia prywatnego z publicznym oraz przechodzenie ze sfery religii w sferę polityki, w którą weszły definitywnie w maju 1913 r., organizując w Krakowie Zjazd Kobiet Polskich. Przykład ziemianek wskazuje, że kobiety w swych staraniach o uzyskanie praw publicznych szukały sojuszników wśród różnych nurtów politycznych. Tadeusz Stegner zaprezentował grupę aktywnych politycznie kobiet ze środowiska inteligenckiego, działających w otoczeniu „mistrza” Aleksandra Świętochowskiego, przewodniczącego w Królestwie ugrupowaniom liberalnym, w tym przede wszystkim w latach 1907–1914 Polskiemu Zjednoczeniu Postępowemu. W środowiskach kobiecych Świętochowski ceniony był za wieloletnie wspieranie w prasie ich dążeń do zdobywania wiedzy i walki o równouprawnienie. Z licznej grupy kobiet w jego otoczeniu Autor wyróżnia głównie Izabelę Moszczeńską-Rzepecką, która w dobie rewolucji ściśle współpracowała z „mistrzem”, pełniąc funkcję sekretarza redakcji „Prawdy”. Spełniała też rolę łącznika między środowiskami liberałów a ówczesnym ruchem kobiet żądającym równouprawnienia. Osłabły te kontakty, gdy nierealne okazało się zdobycie prawa wyborczego. Jednak w tygodnikach firmowanych przez Świętochowskiego stale do 1914 r. było to żądanie obecne, dzięki współpracującym z nim: Janinie Bemównie, która równolegle włączyła się w działalność organizacyjną Pauliny Reinschmit-Kuczalskiej, oraz Paulinie Sieroszewskej, powiązanej z nielegalnym Kobiecym Kołem Oświaty Ludowej. Do analizy wymienionych tu działań polskich środowisk kobiecych o aspiracjach politycznych przed I wojną światową porównawczo wprowadzono studium Agnieszki Szudarek pt. Mieszczańskie stowarzyszenia kobiece w Niemczech wobec zniesienia zakazu przynależności kobiet do partii politycznych (1908–1914) na przykładzie Szczecina, będące analizą skutków rozwiązań prawnych wprowadzonych w Rzeszy Niemieckiej w 1908 r. Nie oznaczały one, jak stwierdza Autorka, nadania kobietom praw wyborczych, które uzyskały dopiero po upadku Cesarstwa w 1918 r. Umożliwiały im jednak uczestnictwo w zorganizowanym życiu politycznym, do którego nie miały prawa od 1850 r. Szybko zaznaczyły się wśród kobiet, nieznane w takiej skali w środowiskach polskich feministek, ostre podziały ideowe, ujawniając wśród nich dominujący feminizm „mieszczański” i mniej liczny – feminizm „proletariacki”, związany z SPD. Upolitycznienie polskiego ruchu kobiecego ze względu na jego tajny i trójzaborowy charakter odbywało się mniej dynamicznie. Jednak również i w nim, pod wpływem rewolucyjnych wydarzeń w Królestwie i w dużej mierze wskutek jawnego życia politycznego, nastąpił okres wstępnego, żywiołowego definiowania własnych postaw oraz artykulacji ideowo-politycznych dążeń, które w ruchu kobiecym nieuchronnie prowadziły do politycznych podziałów i ich rozpadu. Świadczą o tym wzmiankowane wyżej perturbacje ideologiczne wśród ziemianek oraz sytuacja w kierowanym przez Reinschmit-Kuczalską Polskim Stowarzyszeniu Równouprawnienia Kobiet.