Mediazione e processo: crisi del processo e ricorso alla conciliazione

Abstract

La mediazione nell'UE. - Il nostro tempo assiste alla riscoperta e al rilancio a tutti i livelli sia riguardo al 'pubblico' si riguardo al 'privato' della mediazione. In particolare si pensa di risolvere le difficoltà di accesso alla giustizia attraverso l'introduzione della mediazione e conciliazione, come forma parallela e stragiudiziale di composizione delle liti. È questa la soluzione escogitata in sede europea all'interno dell'UE. L'Unione, infatti, dopo un lungo e faticoso percorso ha emanato una direttiva che si muove in questa direzione e impegna gli Stati membri a introdurre forme di conciliazione spontanea e preventiva delle liti. Si tratta della direttiva 2008/52/CE del Parlamento europeo e del Consiglio del 21 maggio 2008, entrata in vigore il 12.6.2008, la quale promuove il ricorso alla mediazione come metodo di risoluzione consensuale delle controversie in materia civile e commerciale ed impegna gli Stati membri a realizzarne il contenuto entro maggio 2011. La direttiva, comunque, rappresenta un esempio del riconoscimento del diritto alla giustizia come diritto fondamentale e segna un passo avanti rispetto alla Carta dei diritti fondamentali dell'UE del 2000, nella quale il diritto alla giustizia, previsto al capo VI, era considerato nell'ottica dell'organizzazione tradizionale della giustizia, vale a dire que lla dei Tribunali, con attenzione accentuata sulle procedure penali. La nuova d irettiva si fonda sulla raggiunta consapevolezza che le difficoltà di accesso alla giustizia in campo civile e commerciale ledono diritti fondamentali e possono essere non meno devastanti di una condanna penale. L'Ue, con questa direttiva, si fa carico dell'esigenza di assicurare un giudizio di equità a parti che possono avere peso e capacità di organizzarsi nel processo molto differenti. Il giudizio di equità proposto attraverso la mediazione mi sembra dettato da diverse consapevolezze, dipendenti dai cambiamenti dei sistemi giuridici nel momento attuale. Intanto perche vi è un'obiettiva difficoltà a individuare le norme da applicare. Poi perché, specie nelle materie contrattuali, assistiamo a un'ampia formazione di diritto spontaneo, di difficile conoscenza e dettato da gruppi di potere (e di pressione) molto forti e sovranazionali. Infine perché non si può essere certi della 'giustezza' delle leggi, peraltro spesso di difficile individuazione perché si devono applicare ad una negoziazione che travalica i confini degli Stati, rendendo arduo dire se utilizzare la legge dello Stato A o dello Stato B, di fronte alla globalizzazione dei processi di produzione e di commercializzazione delle merci, i quali interessano piú Stati. Esemplare ed utile può apparire, per la soluzione delle liti mediante arbitrato e/o conciliazione, l'esperienza romana della Repubblica, nella quale il processo civile era visto come regolamentazione privata degli assetti di interessi contrastanti: private erano le parti, privato era anche l'organo giudicante (arbiter o iudex). La Repubblica si preoccupava, attraverso un proprio magistrata (principalmente il praetor) di garantire il corretto svolgimento della procedura e l'imparzialità del giudicante. In Italia nel 2009 si è inteso dare attuazione alla direttiva dell'UE 2008/52/CE dando delega al Governo affinché provvedesse ad introdurre e disciplinare la mediazione e conciliazione; assunto attuato con il successivo decreto legislativo del 4 marzo 2010, n. 28. La soluzione italiana è particolare, perché dichiaratamente rivolta ad accorciare i lunghi tempi dei processi, piú che alla ricerca della vera giustizia. Manca all'appello la mediazione nel settore pubblico. Forse perché demandata alle varie figure di ombudsman che alcuni Paesi dell'UE conoscono da tempo ed è previsto all'interno della stessa UE con il nome di mediatore europeo. Su di essi occorre invece soffermarsi per avere il quadro completo della mediazione nell'ámbito dell'UE e per perseguire prospettive unificanti, conformi alla finalità di assicurare vera giustizia.

Mediacja w UE - W obecnych czasach uczestniczymy w ponownym odkryciu i odrodzeniu mediacji, na wszystkich poziomach - zarówno w stosunku „publicznym" jak i „prywatnym". W szczególności zmierza się ku rozwiązaniu problemu dostępu do sprawiedliwości poprzez wprowadzenie mediacji i pojednania, jako form równoległych i pozasądowych przy rozstrzyganiu sporów. Jest to rozwiązanie opracowane w Unii Europejskiej. Unia, po długiej i trudnej drodze, ustanowiła dyrektywę, która wskazuje odpowiedni kierunek i zobowiązuje państwa członkowskie do wprowadzania formy dobrowolnego i prewencyjnego pojednawczego rozstrzygania sporów. Chodzi tu o dyrektywę 2008/52/CE Parlamentu Europejskiego i Rady Europejskiej z dnia 21 maja 2008, która weszła w życie 12.6.2008. Zmierza ona do zwiększenia popularności mediacji jako metody rozwiązywania sporów w dziedzinie prawa cywilnego i handlowego oraz zobowiązuje państwa członkowskie do zrealizowania jej treści do maja 2011. Dyrektywa stanowi przykład uznania prawa do sprawiedliwości jako prawa fundamentalnego i oznacza krok naprzód wobec Karty praw podstawowych UE z 2000 r. , w której prawo do sprawiedliwości, przewidziane w rozdziale VI, było uznawane w związku z tradycyjną organizacją sądownictwa, czyli należącą do kompetencj i sądów, z naciskiem położonym na procedury karne. Nowa dyrektywa bazuje na przeświadczeniu, że trudności w dostępie do sprawiedliwości w sprawach cywilnych i handlowych szkodzą fundamentalnym prawom i mogą wywołać skutek tak samo niszczący jak wyrok skazujący. Unia Europejska, poprzez tę dyrektywę, nakłada na siebie obowiązek zapewnienia sprawiedliwego sądu stronom, które mogą przywiązywać do tego wagę i mają możliwości zorganizowania odrębnego procesu. Sprawiedliwość osiągnięta w drodze mediacji wydaje się być podyktowana różnym i rodzajam i świadomości, w zależności od zmian w systemach prawnych w obecnych czasach. Po pierwsze z przyczyny istnienia obiektywnych trudności w określeniu prawa właściwego do zastosowania. Po drugie, ponieważ, szczególnie w sprawach związanych z umowami, mamy do czynienia z szerokim pojęciem prawa zwyczajowego, w którym trudno się zorientować i które jest tworzone przez grupy trzymające władze (grupy nacisku) - bardzo silne i ponadnarodowe. W końcu, ponieważ nie można być pewnym „sprawiedliwości" prawa, zresztą bardzo trudnego do określenia, ponieważ trzeba je stosować do negocjacji, które przekraczają granice państw i bardzo trudno jest powiedzieć, czy należy stosować prawo państwa A czy państwa B - wobec globalizacj i procesów produkcji i handlu towarami, które interesują większą ilość państw. Doświadczenie Republiki Rzymskiej, w której proces cywilny był widziany jako prywatne uregulowanie sprzecznych interesów może służyć za wzór oraz być przydatne, dla rozwiązania sporów poprzez arbitraż i/lub pojednanie: prywatne były strony, prywatnym był również organ sądowniczy (arbiter lub iudex). Republice zależało aby, poprzez własnego sędziego (głównie praetora) zapewnić sprawny przebiegu postępowania i niezawisłość sędziego. We Włoszech w 2009 r. postanowiono wprowadzić w życie dyrektywę UE 2008/52/CE upoważniając Rząd do ustalenia i przyjęcia zasad mediacji i pojednania; założenie zostało zrealizowane poprzez ustawę z dnia 4 marca 2010 r., nr 28. Włoskie rozwiązanie jest szczególne, ponieważ bardziej zmierza do skrócenia długiego czasu procesów, niż do poszukiwania prawdziwej sprawiedliwości. Mediacji brakuje w sektorze publicznym. Być może dlatego, że to zadanie oddaje się różnym ombudsmanom urzędnikom, których niektóre państwa UE znają od dawna i który jest przewidziany wewnątrz samej Unii pod nazwą Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich. Na tym należy się zatrzymać, aby uzyskać pełen obraz mediacji w Uni i Europejskiej i aby dążyć do jednoczących perspektyw, w celu zapewnienia prawdziwej sprawiedliwości.

Mediation in the EU. - Nowadays one takes part in the re-discovery and renaissance of mediation at all levels - both "public" and "private". In particular, it is intended to salve the problem of access to justice through the introduction of mediation and reconc iliation, as parallel and out-of-court forms applied during disputes. This is the solution developed in the European Union. The European Union, after a long and difficult road, laid down the directive, which shows the right direction in which to proceed and obliges member states to introduce forms of voluntary and preventive reconciliation to settle disputes. With regard to Directive 2008/52/CE of the European Parliament and of the European Council of 21 May 2008, which entered into force 12.6.2008, the Directive aims to increase the popularity of mediation as a method of dispute resolution in both civil and commercial law and obliges member states to implement its contents by May 2011. The Directive, is an example of the recognition of the right to justice as being a fundamental right and is also a step forward in comparison to the regulation of the 2000 Charter of Fundamental Rights of the EU, in which the right to justice, as provided for in chapter VI, is recognized only in connection with the traditional organization of the judiciary, i.e. belonging to the competence of the courts, with the emphasis on criminal procedures. The new directive is based on the awareness that difficulties with access to justice in civil and commercial matters harm fundamental rights and that their effect could be eąually as devastating as a conviction.