Brevi riflessioni sull'origine dell'eccezione generale di dolo

Abstract

I giuristi e i magistrati giusdicenti romani elaborarono soluzioni giuridiche duttili attraverso le quali riuscirono a perseguire sia la tutela dell'uomo sia l'attuazione della giustizia sociale. Partendo dalle potenzialità della fides e della inversa e simmetrica nozione di dolus, i giuristi romani crearono l'exceptio doli generalis, rimedio processuale elaborato dal pretore verso la fine della repubblica, per paralizzare quelle pretese che, sebbene conformi allo stretto diritto, risultavano inique, tenuto conto delle relazioni e affidamenti tra le parti. Il rimedio processuale, volto ad evitare immotivati abusi conseguenti ad una rigida applicazione del diritto, sorse probabilmente successivamente all'emersione di nuove esigenze e nuovi valori, i quali non potendo essere introdotti sul versante dello ius civile penetrarono nel sistema attraverso l'interpretatio. Dallo studio delle fonti romane ha preso, poi, avvio la riflessione della dottrina civilistica contemporanea per affermare adeguate forme di protezione dell'uomo e dei suoi interessi, pur essendo consapevole della diversità del contesto storico attuale, caratterizzato dalla crisi della certezza e delle fonti del diritto, anche in conseguenza dei processi di globalizzazione. I giuristi, infatti, l'esigenza di elaborare soluzioni giuridiche adeguate alla società industriale di produzione di massa che allo stesso tempo siano in grado di tutelare l'uomo. Ciò non significa abbandonare i Codici e rinunciare ad applicare i concetti giuridici tradizionali, ma oltre ad essi assume un ruolo centrale l'attività interpretativa, con la quale si compie un'attività di mediazione tra le disposizioni e le esigenze del tempo presente. A tal fine, devono essere messi a disposizione dei giuristi strumenti duttili, cosi come è la buona fede oggettiva.

Rzymscy juryści oraz sędziowie orzekający o prawie opracowali elastyczne rozwiązania prawne za pomocą którego potrafili zarówno dążyć do ochrony człowieka jak i do sprawiedliwości społecznej. Wychodząc od potencjału fides oraz odwrotnego i symetrycznego pojęcia dolus, rzymscy prawnicy stworzyli exceptio doli generalis, środek procesowy opracowany przez pretora pod koniec republiki w celu sparaliżowania tych żądań, które, chociaż ściśle zgodne z prawem, okazywały się niesprawiedliwe, po przeanalizowaniu stosunków i zaufania między stronami. Środek procesowy, stworzony w celu unikania nieuzasadnionych nadużyć wynikających z sztywnego stosowania prawa, powstał prawdopodobnie po pojawieniu się nowych wymagań i nowych wartości, które nie mogły być wprowadzone do ius civile, ale przeniknęły do systemu poprzez interpretatio. Badania nad źródłami rzymskimi dały impuls rozwojowi myśli współczesnej doktryny cywilnej, która potwierdza odpowiednie formy ochrony człowieka i jego interesów, pomimo świadomości odmienności aktualnego kontekstu historycznego, nacechowanego kryzysem niepewności i kryzysem źródeł prawa, który nastąpił również w wyniku procesów globalizacji. Juryści właśnie potrzebują stworzyć rozwiązania prawne odpowiednie dla społeczeństwa masowej produkcji, które są w stanie w tym samym czasie chronić człowieka. Nie oznacza to, że należy porzucić kodeksy i zrezygnować ze stosowania tradycyjnych koncepcji prawnych, ale poza nimi nabiera głównej roli działalność interpretacyjna, która dokonuje się poprzez mediację pomiędzy rozporządzeniami prawnym i a wymaganiami obecnych czasów. W tym celu muszą być oddane do dyspozycji prawnikom elastyczne środki tak jak i dobra wiara.

Roman jurists and judges deciding about the law, developed a flexible legal arrangement that enabled them to seek to protect both the human being and social justice. Starting from the potential of fides and the inverse and symmetric concept of dolus, Roman lawyers created the exceptio doli generalis, a procedural measure developed by the praetor at the end of the Republic in order to petrify these requests, which, though strictly in accordance with the law, proved to be unfair after examination of the relationship and trust between the parties. The procedural measure was created in order to avoid unfounded abuses resulting from rigid application of the law. It was probably after the appearance of new demands and new values, which could not be introduced to the ius civile, but which penetrated into the system through interpretatio. Research on the sources of Roman law, gave impetus to the development of modern civil doctrine, which confirms the appropriate forms of protection for a man and his interests, despite awareness of the differences of actual historical context marked by a crisis of uncertainty and crisis of sources of law, which took place as a consequence of the process of globalization. These are the jurists who need to create legal regulations appropriate for a society of mass production and which at the same time are able to protect human beings. This does not mean that one should abandon the codes and refrain from the use of traditional legal concepts, but besides them, the interpretative activity - which is carried out through mediation between the regulations and legal requirements of present times, - should gain the main role. That is why lawyers have to be given flexible measures and also good faith.