Metaforyczne kreowanie świata w poezji Adama Asnyka. Studium językowe

Abstract

Przedmiotem moich badań była analiza językowo-stylistyczna metafor oraz charakterystyka elementów leksykalnych budujących te metafory, wyekscerpowanych z dzieł Adama Asnyka. Podstawę materiałową stanowiły teksty zawarte w tomie Poezje zebrane, Toruń 1995, obejmujące utwory pochodzące z różnych okresów twórczości i najważniejszych zbiorów, np.: Mozaika, Kwiaty, W Tatrach, Sen grobów. Należy podkreślić, że twórczość poety zajmuje szczególne miejsce w epoce zdominowanej przez prozę. Liryczne teksty pozytywistycznego twórcy odzwierciedlają nie tylko bolesną przeszłość narodu, ale – co ważne – także uniwersalne wartości, dotyczące ogólnie pojętego człowieczeństwa. Z. Mocarska-Tycowa zauważa, że A. Asnyk „potrafił jako twórca odnaleźć się na szerokich szlakach sztuki europejskiej drugiej połowy XIX w., dzieląc przygody światopoglądowe, poszukiwania refleksyjne i estetyczne swoich europejskich rówieśników, znajdując wzory u nieco starszych. Przezwyciężenie tak silnych dla poety polskiego uwarunkowań i obciążeń dobrze świadczy o talencie i samodzielności twórczej Asnyka” . Tematyka wierszy przekłada się na język wypowiedzi poetyckiej. Twórca poszukiwał środków językowych, które pozwoliłyby na zobrazowanie zdarzeń minionych i przyszłych, doświadczeń i przeżyć wewnętrznych oraz świata natury. Teksty liryka doczekały się wielu opracowań historycznoliterackich. „Istnieją znakomite prace poświęcone różnym tematom lub okresom jego twórczości, zawierające trafne i wyważone objaśnienia i interpretacje, uczciwie i rzetelnie oddające sprawiedliwość osiągnięciom pióra najwybitniejszego poety »czasów niepoetyckich«” . Brakuje jednak wyczerpujących opracowań językoznawczych dotyczących spuścizny poetyckiej A. Asnyka. Wzmianki dotyczące języka poety w kontekście analizy historycznoliterackiej lub opracowań dotyczących epoki pojawiają się w pracach Marii Renaty Mayenowej oraz Teresy Skubalanki . Na interesujące zjawiska językowe w tekstach poety zwraca też uwagę Urszula Sokólska, która jednocześnie podkreśla, że „interpretacja Asnykowskiej poezji stwarza językoznawcy nieograniczone możliwości". Zasadne stało się zatem podjęcie badań nad językiem tego wybitnego poety drugiej połowy XIX wieku, choćby ze względu na silnie zmetaforyzowane teksty, interesujące przesunięcia semantyczne w obrębie konstrukcji metaforycznych czy niezestandaryzowane konteksty leksykalne. Niniejsza rozprawa doktorska składa się ze wstępu, czterech rozdziałów i wniosków końcowych. W uwagach wstępnych określiłam przedmiot, cel i metody badań. Wyznaczyłam również zakres materiału badawczego. Następnie skupiłam się na przytoczeniu istotnych faktów z życia A. Asnyka, mających wpływ na kształtowanie się języka poetyckiego oraz preferencje autora w dobrze określonych środków językowych. Przeanalizowałam także opublikowane prace autorów, którzy podjęli próbę analizy języka poety. W rozdziale I omówiłam mechanizmy tworzenia metafor. Scharakteryzowałam dwie konwencje łączliwości wyrazów: konwencję realistyczną i konwencję metaforyczną. Przedstawiłam również istotne kryteria, które są stosowane w celu ich wyodrębnienia z tekstu literackiego. Zaprezentowałam najważniejsze teorie dotyczące powstawania przenośni oraz wydzieliłam wyróżniki, składające się na zespół łącznie traktowanych zasad, pozwalających odróżnić połączenia metaforyczne od niemetaforycznych. W swojej pracy wykorzystałam między innymi opracowania A. Pajdzińskiej , T. Dobrzyńskiej , a także G. Lakoffa, M. Johnsona . Na temat budowy i typologii przenośni wypowiadał się również P. Wróblewski, który traktuje metaforę „ze względu na jej budowę powierzchniową [...] jako konstrukcję syntaktyczną dwuczłonową. Może to być grupa syntaktyczna pozostająca w prymarnym stosunku predykatywnym (czasownik–rzeczownik) lub sekundarnym stosunku predykatywnym, jako apozycja (rzeczownik–rzeczownik). Ponieważ do metafor zaliczamy nie tylko metafory właściwe, ale również tzw. epitety metaforyczne, należy stwierdzić, że metafora może być wyrażona również grupą syntaktyczną o charakterze atrybutywnym (rzeczownik–przymiotnik) albo czasownikiem i określającym go przysłówkiem. W pierwszej kolejności metafory poddałam analizie strukturalno-składniowej, co pozwoliło ustalić, jakie typy przenośni pojawiają się w tekstach poety. Wykorzystując typologię metafor opracowaną przez P. Wróblewskiego, wyodrębniłam najczęściej stosowane przez poetę typy przenośni ze względu na sposób wyrażania modyfikatora. Podałam również przykłady metafor piętrowych i omówiłam ich budowę składniową. Kolejnym krokiem badawczym była klasyfikacja semantyczna metafor. Przyjęłam, że proces metaforyzacji tekstu służy tworzeniu określonego obrazu artystycznego i decyduje o osobniczym, indywidualnym stylu jego twórcy. Niezwykle ważną rolę w procesie asocjacji i interpretacji przenośni odgrywa język wypowiedzi, ponieważ umożliwia nie tylko percepcję tekstu, ale również pozwala na odkrycie warstwy symbolicznej. Do pełnego i właściwego rozumienia metafory potrzebna jest kompetencja językowa odbiorcy i wspólne doświadczenie mówiących. Tylko na takiej płaszczyźnie możliwa jest właściwa interpretacja i zrozumienie intencji nadawcy, a odbiorca, odczytując dodatkowe cechy konotacyjne słów, odbiera komunikat niedosłownie. Analiza semantyczna umożliwiła wskazanie pewnych preferencji autora w doborze określonej leksyki do zobrazowania zjawisk przyrody, emocji i przeżyć wewnętrznych. Wyekscerpowane przykłady pozwoliły ukazać rolę metafor w kształtowaniu klimatu wypowiedzi poetyckiej oraz znaczenia kontekstu, który uwypukla ich funkcję ekspresywną i impresywną. Przedstawiłam również podział metafor ze względu na wywoływane przez nie skojarzenia. Należy zauważyć, że cechą znamienną przenośni są pewne właściwości indywidualne, które wynikają z występujących w poszczególnych metaforach skojarzeń myślowych. Istotnym elementem w oddziaływaniu metafor na odbiorcę jest to, czy dotyczą zjawisk materialnych czy abstrakcyjnych. Ze względu na tendencję interpretacyjną omówiłam również cztery typy metafor: metafory konkretne, ukonkretniające, abstrakcyjne i uabstrakcyjniające. W rozdziale IV opisałam sposoby kreowania atmosfery wypowiedzi poetyckiej. Zwróciłam uwagę na preferencje autora dotyczące leksykalnego sposobu wyrażania tematów i modyfikatorów. Wyodrębniłam także pola semantyczne wspólne dla tematów i modyfikatorów, ponieważ zastosowanie w pozycji tematu i modyfikatora elementów bliskich sobie znaczeniowo i pojęciowo, stanowi istotny komponent, pozwalający pełniej charakteryzować język osobniczy autora. Interpretacja elementów językowych w utworach poety ujawniła ich zestandaryzowane cechy semantyczne, ale również takie, które charakteryzują się oryginalnością i wewnętrznym zróżnicowaniem. Twórca wykorzystał szereg środków leksykalnych, które umożliwiły mu zobrazowanie zdarzeń minionych i przyszłych, stosunku do transcendencji i antyku, doświadczeń i przeżyć wewnętrznych oraz świata natury. Niniejsza rozprawa została podsumowana wnioskami końcowymi, w których omówiłam kluczowe cechy metaforyki A. Asnyka. Wykazałam, że w procesie metaforyzacji uczuć pozytywnych i negatywnych na pierwszy plan wysuwają się struktury z modyfikatorami charakterystycznymi dla istot żywych i ludzi. Licznie są reprezentowane metafory z modyfikatorami należącymi do kręgu semantycznego ognia i wody. Żywioły intensyfikują zjawiska i wywołują wrażenia zmysłowe. Wywołane w taki sposób skojarzenia silnie oddziałują na czytelnika. Metaforyzacja świata przeżyć wewnętrznych człowieka dokonuje się również za pomocą roślin oraz nazw odnoszących się do różnych ich cech i właściwości. Na ogół czasowniki typu kwitnąć, rosnąć wywołują pozytywne asocjacje, a leksemy więdnąć czy schnąć mówią o śmierci i przemijaniu. Nierzadkie są jednak metafory naruszające spójność semantyczną i ujawniające niestandardowe konotacje. Ważnym zabiegiem stylistycznym w procesie metaforyzacji świata natury było wprowadzenie antropomorfizacji. Przypisanie zjawiskom przyrody cech ludzkich modeluje ukazaną rzeczywistość i wywołuje określone obrazy. Dzięki takiej koncepcji świata czytelnik odnosi wrażenie specyficznej interakcji natury z człowiekiem. W konceptualizacji natury często pojawiają się określenia odwołujące się do wrażeń zmysłowych. Są to na ogół struktury rozbudowane, piętrowe, a zastosowane w funkcji modyfikatorów słownictwo odnoszące się do żywiołu wody lub ognia służy dynamizacji i pozawala ujrzeć przestrzeń pejzażową w sposób nasuwający skojarzenia z kadrem filmowym. W procesie metaforyzacji A. Asnyk przy rzeczownikach konkretnych i abstrakcyjnych wykorzystuje słownictwo o charakterze abstrakcyjnym. Metafory uabstrakcyjniające i abstrakcyjne w analizowanych tekstach pełnią istotną funkcję semantyczną. W szczególny sposób angażują bowiem wyobraźnię i intelekt czytelnika. Pozwalają zobaczyć rzeczywistość w jeszcze bardziej niezwykłej formie, wybiegającej poza utarte schematy i wyobrażenia. Liczne zastosowanie tego typu struktur wskazuje, że jest to celowy zabieg artystyczny i element języka osobniczego A. Asnyka. Kolejną istotną cechą metaforyki A. Asnyka jest reifikacja abstraktów. W wyekscerpowanych metaforach w funkcji modyfikatorów przy rzeczownikach nazywających różne pojęcia abstrakcyjne poeta wprowadza wyrazy będące nazwami ludzi, elementów ciała ludzkiego, budowli, rzeczy, przedmiotów codziennego użytku, elementów krajobrazu. Poeta przypisuje tym pojęciom typowo fizyczne właściwości, takie jak: faktura, barwa, rozmiar. Dzięki temu staje się możliwa percepcja pojęć oderwanych za pomocą zmysłów. Niewątpliwie twórczość poety zajmuje szczególne i wyjątkowe miejsce w epoce zdominowanej przez prozę, a złożoność konstrukcji metaforycznych, wieloaspektowość i synestezyjność konotacji stanowi nieograniczone podłoże inspiracji dla badacza.

The subject of my research was a linguistic and stylistic analysis and description of the lexical elements building metaphors excerpted from the works of Adam Asnyk. The textual basis are the works included in the volume of the poet's collected poems: Poezje zebrane, Toruń 1995, comprising Asnyk's poetry from different periods of his creativity and from his major collections, e.g.: Mozaika, Kwiaty, W Tatrach, and Sen grobów. It is worth noting that Asnyk's poetry held a special place in his times dominated by fiction. The lyrical verse of the positivist poet reflects not only the painful past of the nation, but - more importantly - the universal values of broadly understood humanity. Z. Mocarska-Tycowa observed that A. Asnyk "was able to find his own place on the wide tracks of the European art of the second half of the 19th century, sharing his worldview adventure, as well as aesthetic and reflexive quests with his European peers, following especially the examples set by a slightly older generation of writers. His overcoming the constraints and burdens of history so characteristic to Polish poets reflects well on Asnyk's talent and creative independence." . The subject matter of his poetry translated well into the language of his poetic expression. The poet sought after linguistic means that would allow to visualize events of the past and the future, his external and internal experiences, as well as the world of nature. The lyricist's oeuvre lived to see many historical and literary studies. "There are excellent studies dedicated to various themes and periods of his creativity, containing accurate and balanced explanations and interpretations, honestly and fairly doing justice to the achievement of the most distinguished poet of the »unpoetic times «” . However, there are no comprehensive linguistic studies concerning Asnyk's poetic legacy. Some comments on the language of the poet in the context of historical and literary analysis or studies of his times have appeared in the publications by Maria Renata Mayenowa and Teresa Skubalanka . Interesting features of the poet's language were observed by Urszula Sokólska who also emphasized "unlimited possibilities offered to linguists by an interpretation of Asnyk's poetry" . Undertaking a research of the language of the eminent late 19th century poet seems justifiable regarding the highly metaphoric content of his texts, interesting semantic shifts within the structure of his metaphors or non-standard lexical contexts. The present doctoral thesis is composed of an introduction and four chapters followed by my conclusions. My introductory remarks comprise the subject, aim and methods of my research. I also set out the scope of my resource materials. I focus then on quoting relevant facts from A. Asnyk's life which had an impact on his poetic language and preferences in the choice of particular linguistic means. I also review publications by scholars who have tried to analyse the language of the poet. Chapter One is devoted to the mechanism of building metaphors. I described two conventions of word combinability: realistic and metaphoric one. I show the criteria essential for their identification in a literary text. I present the most important theories concerning the construction of metaphors and distinguish differentiators that make up groups of principles allowing differentiation between metaphoric and non-metaphoric combinations. I have used in my work the writings of A. Pajdzińska , T. Dobrzyńska , and also G. Lakoff and M. Johnson . The structure and typology of metaphor have also been discussed by P. Wróblewski who has investigated metaphor "regarding its surface structure [...] as a syntactic two-part structure. It may be a syntactic group remaining in a primary predicate (verb-noun) relation or secondary predicate relation, as apposition (noun-noun). As the category of metaphor includes, apart from true metaphors also the so called metaphorical epithets, we may say that metaphor can be also expressed by a syntactic group with an attributive function (noun-adjective) or a syntactic group composed of a verb with a modifying it adverb. I have first analysed metaphors structurally and syntactically, which allowed me to determine what types of metaphors appear in the texts of the poet. Using the metaphor typology developed by P. Wróblewski, I have identified the most common types of metaphor used by the poet regarding the modes of expressing the vehicle. I also give examples of tiered metaphors and discuss their syntactic structure. The next step in my research was classifying the metaphors semantically. I have assumed that the process of the text metaphorization is a means of building a specific artistic image, and determines the personal, individual style of the writer. The individual language of expression plays a vitally important role in the process of association and interpretation of metaphor. It determines not only the perception of the text itself, but helps identify its symbolic layers. A full and proper understanding of a metaphor requires adequate linguistic competence of the receiver and shared experience with the sender. It is prerequisite for a proper interpretation and understanding of the sender's intentions, and enables the receiver to discover additional connotational meanings of the words, to receive the message nonliterally. The semantic analysis made it possible to identify some of the author's preferences in the selection of specific lexical items to depict natural phenomena, emotions and inner experiences. Excerpted examples allow to reveal the role of metaphors in shaping the climate of the poetic expression and significance of the context which brings out their expressive and impressive functions. I also present a division of metaphors regarding the evoked by them associations. It can be argued that a distinctive feature of metaphor are its individual properties resulting from the produced by it particular mental associations. A significant element determining a metaphor's impact on a receiver is whether it relates to material or abstract phenomena. Following the selected method of interpretation, I distinguish four types of metaphors: concrete, concretizing, abstract and abstracting ones. Chapter Four is devoted to the modes of creating the atmosphere of poetic expression. I consider here the poet's preferences concerning the lexical means of expressing tenors and vehicles. I describe semantic fields common to tenors and vehicles, as the employment in them elements close both semantically and conceptually is an important feature that allows to characterize the personal language of the poet more fully. An interpretation of the linguistic elements building the works of the poet reveals their standardized semantic features, but also those characterized by originality and internal differentiation. The poet sought after linguistic means that would allow him to visualize events of the past and the future, his relation to transcendence and antiquity, external and internal experiences, as well as the world of nature. The final part of the present thesis are conclusions comprising my discussion of the key features of the metaphors employed by A. Asnyk. I point out that the process of metaphorization of both positive and negative feelings is dominated by structures with vehicles characteristic for living beings and humans. There are many examples of metaphors with vehicles belonging to the semantic field of fire and water. The elements intensify phenomena and evoke sensory impressions. The evoked in this way associations have a strong impact on the reader. Metaphorization the world of man's inner experience is accomplished also by plants and words referring to their different features and characteristics. Generally, verbs such as kwitnąć[bloom], rosnąć[grow] evoke positive associations, while the lexemes więdnąć[wilt] or schnąć[wither] refer to death and transience. Not uncommon, however, are metaphors violating the semantic consistency and revealing non-standard connotations. An important stylistic device introduced in the process of metaphorization of the natural world is anthropomorphization. Ascribing human characteristics to the phenomena of the natural world shapes the reality depicted in poetry and evokes specific images. Following the poet's conception of the world, the reader has the impression of a specific interaction between nature and man. Conceptualizations of nature often feature tropes referring to sensory experiences. They are generally complex, multi-tiered structures; the words referring to elements of fire or water act as vehicles, their function is dynamisation and landscape perspective of the space reminding one of a freeze frame of a movie. In this process of metaphorization, A. Asnyk places concrete and abstract nouns next to vehicles of abstract character. Both the abstracting and abstract metaphors of the analysed texts have an important semantic function. They engage reader's imagination and intellect in a special way. They allow to perceive reality in an even more unusual form, going beyond clichés and dispelling stereotypes. The frequent use of such structures suggests an intentional artistic method and a feature of the personal language of A. Asnyk. Another important feature of A. Asnyk's metaphors is reification of abstract concepts. The excerpted metaphors contain words which are names of people, elements of the human body, structures, everyday objects or elements of landscape which the poet introduces as vehicles placed next to nouns denoting various abstract concepts. Asnyk ascribes to them typically physical properties, such as: texture, colour and size. This allows perception of the detached concepts by means of our senses. The works of the poet occupy, undoubtedly, a special and unique place in his epoch dominated by prose, and the complexity of his metaphorical, multifaceted and synesthetic connotations is an unlimited source of inspiration for researchers.