Słownictwo potoczne polszczyzny przełomu XX i XXI wieku w świetle danych leksykograficznych

Abstract

Przedmiotem rozprawy jest analiza współczesnego słownictwa potocznego wyekscerpowanego ze źródeł leksykograficznych końca XX i początku XXI wieku. Podjęte zagadnienie włącza się w szeroki nurt badań nad stanem współczesnej polszczyzny i zjawiskiem kształtowania się nowej jakości języka, o którym coraz głośniej w debacie publicznej. Zmiany obserwowane w sferze języka, ich zasięg, charakter i dynamika, rozpatrywane są często w kontekście dewaluacji i procesów obniżających jego wartość. Źródło przeobrażeń – w powszechnej opinii – stanowią czynniki zewnętrzne, czyli masowy napływ wyrazów i struktur obcych polszczyźnie. Największą zaś ekspansywność w tym zakresie przypisuje się językowi angielskiemu. Niektóre środowiska badawcze kładą jednak większy akcent na uwarunkowania wewnętrzne, przyjmując, iż realne zagrożenie tkwi w samej polszczyźnie. Przyczyn obniżania się jakości języka upatrują w dominacji leksyki potocznej w dyskursie publicznym. Głównym zamierzeniem niniejszej rozprawy jest zatem próba odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu zjawisko ekspansji potoczności do innych odmian decyduje o przewartościowaniach w sferze języka. Opracowanie tak sformułowanego problemu wymagało odpowiedzi na inne pytania pomocnicze: - w jakim stopniu proces upowszechniania się elementów potocznych rejestrują słowniki języka polskiego, - w jakim stopniu potoczność w języku ogólnym zaakceptowana została przez normę językową, - czy na tym etapie rozwoju języka można mówić o rewolucyjnych przeobrażeniach systemowych (strukturalno-leksykalnych), czy przeciwnie –przekształcenia te zachodzą wyłącznie na poziomie wykorzystania zasobu leksykalnego?

Rozstrzygnięcie tak sformułowanych problemów badawczych nie byłoby możliwe bez szczegółowego przeglądu współczesnego słownictwa potocznego. W pracy przeprowadzona zatem została analiza struktur włączonych do języka równolegle do zmian społeczno- -politycznych, jakie miały miejsce na przełomie XX i XXI wieku. Przyjęcie nowych wyrazów do języka rozumiane jest jako dodanie ich do zasobu słownikowego, w ten właśnie sposób uzyskały one status quo w polszczyźnie. Badania oparte zostały na materiale leksykograficznym w przekonaniu, iż każdy słownik ogólny języka narodowego jest najbardziej wiarygodnym i najdoskonalszym świadectwem aktualnego zasobu i świadomości językowej jego użytkowników. Jest to materiał wyekscerpowany z wydanego w 2003 roku Uniwersalnego słownika języka polskiego pod red. S. Dubisza [skrót: USJP] i porównany z zasobem Słownika języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego, którego kolejne tomy ukazywały się w latach 1958–1969 [skrót: SJPD]. USJP jest największym jak dotąd po dziele opracowanym pod red. W. Doroszewskiego słownikiem języka polskiego (liczba zgromadzonych w nim haseł sięga blisko 100 tys., w SJPD – około 125 tys. jednostek) i pierwszym tak obszernym źródłem odnotowującym słownictwo polskie po zmianach ustrojowych 1989 roku. Poszczególne etapy ekscerpcji materiału polegały na wyodrębnieniu z USJP wszystkich leksemów kwalifikowanych potocznie – zarówno tych, które występują wyłącznie jako potoczne, jak i tych, dla których użycie takie jest jednym z wielu możliwych. W ten sposób zgromadzona została grupa około 17 tys. jednostek słownikowych. W kolejnym etapie leksemy te porównane zostały z zasobem SJPD, co pozwoliło wyodrębnić dwie kategorie badawcze: jednostki leksykalne, wcześniej niepoświadczone przez słownik przełomu lat 50. i 60, oraz jednostki, których definicje z SJPD rozszerzone zostały o nowe znaczenia kwalifikowane w USJP jako potoczne. W rezultacie materiał ograniczony został do grupy blisko 5 tys. wyrazów, obejmującej rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki, przysłówki, jak również struktury o charakterze skrótów, partykuł, spójników, zaimków, przyimków, wykrzykników. Wciąż stanowiło to ogromny zasób leksykalny, trudny do przeanalizowania i opisu w ramach jednego opracowania. Z grupy tej wydzielone zatem zostały leksemy rzeczownikowe. Jako te, które najwyraźniej odzwierciedlają najnowsze tendencje słowotwórcze i neosemantyzacyjne, stały się one przedmiotem dalszego opisu. To prawie 2 tys. wyrazów: 980 notowanych dopiero w USJP jednostek leksykalnych i 845 nowych znaczeń. Podział ten wyznaczył granice tematyczne dwóch rozdziałów, z których pierwszy dotyczy analizy nowo notowanych rzeczowników, drugi – analizy semantycznej nowych znaczeń. Przeprowadzona charakterystyka słownictwa objęła dwie płaszczyzny języka: słowotwórstwo i semantykę. W rozdziale pierwszym – obok semantycznej charakterystyki nowych wyrazów – wskazane zostały najbardziej typowe dla słownictwa potocznego modele słowotwórcze. W tej części pracy nowo notowane słownictwo porównane zostało również z zasobem leksykalnym współczesnych słowników odmian stylowych polszczyzny: Słownika polszczyzny potocznej pod red. J. Anusiewicza i J. Skawińskiego (wyd. z 1996 roku) oraz z zasobem Słownika polszczyzny potocznej Macieja Czeszewskiego z 2008 roku. Notacje leksemów w wymienionych źródłach pozwoliły określić stopień utrwalenia słownictwa w nieoficjalnym nurcie polszczyzny. Charakterystyce nowych znaczeń wyrazów prowadzonej w drugim rozdziale pracy towarzyszy opis najbardziej typowych dla polszczyzny potocznej procesów neosemantyzacyjnych oraz opis przesunięć semantycznych, jakim poddane zostały poszczególne nazwy. Ten sposób potraktowania materiału pozwolił wskazać nowe obszary i kierunki ekspansji semantycznej poszczególnych grup gramatyczno-znaczeniowych, a mianowicie nazw obiektów, subiektów i abstraktów, według których prowadzona była analiza materiału. Rozdział trzeci jest próbą syntezy spostrzeżeń i wniosków, jakie wyłoniły się na różnych etapach pracy, oraz próbą nakreślenia obrazu współczesnego słownictwa potocznego i jego udziału w przeobrażeniach obyczajowo-językowych przełomu XX i XXI wieku. W tej części rozprawy wskazane zostały najnowsze tendencje językowe, zaobserwowane podczas analizy tak bogatego i różnorodnego materiału. Szczególne miejsce wśród tych tendencji zajmuje ekonomizacja języka, czyli silna dążność do skrótu i językowej zwięzłości. Znajduje ona wyraz w rosnącym udziale takich procesów językowo-myślowych, jak zespolenia jednostek, substantywizacja, uniwerbizacja czy apelatywizacja. W rozdziale tym zaobserwowane podczas badań wnioski odniesione zostały do czynników, które w debacie publicznej wskazuje się jako największe zagrożenie dla języka polskiego: wulgaryzacji, powszechności opozycyjnego wobec normy i etykiety kodu językowego oraz deprawacji języka pod wpływem struktur obcych, zwłaszcza anglo- -amerykańskich. Zagadnienia te omówione zostały w kolejnych podrozdziałach, ujęte jako hasła problemowe: wulgaryzacja języka czy wulgaryzacja zachowań językowych?, nowa grzeczność czy niegrzeczność językowa?, rola anglicyzmów w potocyzacji polszczyzny. W końcowej fazie pracy podjęta została próba zdefiniowania pojęcia nowa jakość polszczyzny i odpowiedzi na pytanie, czy na zachodzące w języku zmiany należy spoglądać przez pryzmat rozwoju i kształtowania się nowej wartości czy raczej w kontekście jego dewaluacji i zepsucia. Rozważania zamykam tezą, w świetle której u podłoża przewartościowań w sferze języka legł nieadekwatny do sytuacji komunikacyjnych sposób zagospodarowywania przez współczesnych użytkowników zasobu leksykalnego, nie zaś gwałtowny przyrost słownictwa potocznego. Zgromadzony materiał egzemplifikacyjny wykazuje bowiem, iż kształtowanie się nowej jakości języka odbywa się głównie na bazie rodzimego zasobu leksykalnego. Niska świadomość i brak poczucia estetyki językowej, zmiana systemu edukacji i ukierunkowanie jej nie na słowo, a na obraz, wszechobecność komunikacji wirtualnej i szybkie tempo życia – to najbardziej podstawowe czynniki obniżające jakość współczesnej polszczyzny.

The aim of this thesis is to analyze the contemporary colloquial vocabulary selected from a variety of lexicographical sources of the late twentieth and early twenty-first century. Analyzed issue can be included in the current research on the state of contemporary Polish language and the phenomenon of forming new quality of language, which is being more and more widely discussed in the public debate. Changes that can be observed in the sphere of language, their scope, nature and dynamics are often analyzed in the context of devaluation and other processes that reduce its value. In common opinion, external factors, such as the massive influx of foreign words and structures, are where these transformations come from. The biggest expansiveness in this regard is attributed to the English language. Nevertheless, some of the research communities put greater emphasis on internal conditions, assuming that the real danger lies in the Polish language itself. They perceive the reasons of declining quality of language in the fact that colloquial lexicon is becoming dominant in public discourse. The main aim of this paper is therefore an attempt to answer the question to what extent the phenomenon of colloquiality expansion to other language varieties influences the revaluations in the sphere of the language itself. Developing such problem required answering to some more auxiliary questions: - To what extent the Polish language dictionaries are capable to record the process of dissemination of colloquial elements? - To what extent the colloquiality in general language was accepted by language standards? - Whether at this stage of language development any revolutionary system transformations (structural-lexical) can be found, or the contrary – do such transformations occur only at the level of lexical use? The resolution of problems formulated above would not be possible without a thorough review of contemporary colloquial vocabulary. Therefore, the work carried out for the purpose of this thesis involved analyzing the structures included in the language in parallel to social and political changes, taking place at the turn of the twentieth and twenty-first century. The process of incorporating new words into the language is understood as adding them to a dictionary resource, so that they obtain the status quo in the Polish language. The research has been based on lexicographical material in conviction that every general dictionary of national language is the most reliable and the most perfect testimony of the current linguistic resource and linguistic awareness of its users. This material is selected from the Universal Polish Language Dictionary, edited by S. Dubisz (abbreviation: USJP), issued in 2003, and compared with the resource of the Polish Language Dictionary, edited by W. Doroszewski, which subsequent volumes were published between 1958 and 1969 (abbreviation: SJPD). After the work edited by W. Doroszewski, the USJP is so far the largest polish language dictionary (it contains almost 100 000 definitions, whereas SJPD – around 125 000) as well as the first so comprehensive source reporting Polish vocabulary after political changes in 1989. Individual stages of material selection consisted of extracting from USJP all lexemes qualified as colloquial – both those occurring only as colloquial as well as those for which such use is only one of many possible. In this process a group of 17 000 definitions was selected. In the next stage these lexemes were compared with the SJPD resource, which enabled the distinction of two research categories: lexical units previously unlisted by the dictionary from the late 50s and early 60s, and lexical units which definitions from SJPD have been extended with new meanings and classified as colloquial in USJP. As a result, the material has been confined to a group of nearly 5 000 words, including nouns, verbs, adjectives, adverbs, as well as such structures as abbreviations, particles, conjunctions, pronouns, prepositions and exclamations. Still it was a great amount of lexical source, difficult to analyze and describe in a single study. Therefore, only substantival lexemes were selected from this group. As those most clearly reflecting the latest trends in word formation and neosemantics, they became a subject for further description. It was almost 2 000 definitions: 980 words listed only in the USJP and 845 new meanings. This division set thematic boundaries of two chapters, first of which concerns the analysis of newly listed nouns and the second – semantic analysis of new meanings. The characteristics of vocabulary, carried out for the purpose of this thesis, covered two levels of language: word formation and semantics. The first chapter – apart from semantic characteristic of new definitions – also indicated a number of word formation models that are most typical for colloquial vocabulary. In this part of the thesis the newly listed definitions were also compared with a lexical resource recorded in various contemporary dictionaries of Polish language: the Polish Colloquial Language Dictionary, edited by J. Anusiewicz and J. Skawina (published in 1996), and the Polish Colloquial Language Dictionary, edited by M. Czeszewski (published in 2008). Notations of these lexemes in mentioned resources helped to determine the degree of vocabulary fixation in the current unofficial Polish language. The characteristics of new meanings of words conducted in the second chapter is accompanied by the description of the most common neosemantic processes, occurring in the Polish colloquial language. It also contains a description of semantic shifts, which individual words have been subjected to. Such way of proceeding the material enabled the identification of new areas and directions of semantic expansion of individual grammatical-semantic groups, such as objects, subjects and abstracts, according to which the material analysis was conducted. The third chapter is an attempt to synthesize the findings and conclusions that emerged at different stages of work. It is also an attempt to outline the image of contemporary colloquial vocabulary and its part in lifestyle- and linguistic transformations at the turn of the XX and XXI century. The latest language trends, observed during the analysis of such rich and diverse material, have been indicated in this part of the thesis. The economization of language, which means a strong aspiration to achieve linguistic brevity, holds a special position among the trends mentioned above. This tendency is being reflected by the increasing importance of such linguistic and thought processes as anastomosis of lexemes, substantivization, replacement of two-word name with one-word name or transformation of specific names into common ones. Moreover, in the third chapter the conclusions reached throughout the research are compared to the factors, which are considered the Polish language greatest threat, such as vulgarization, popularity of a linguistic code opposition to linguistic norms and standards, and depravity of language structures resulting from foreign influences, especially English and American. These issues, formulated as problems, are discussed in the following subsections: vulgarization of language or vulgarization of language behaviour?, new politeness or linguistic rudeness?, the role of anglicisms in colloquialization of the Polish language. In the final stage of work the attempt was made to define the concept of a new quality of Polish language and to answer the question whether linguistic changes should be seen through the prism of development and an advent of new value, or rather in the context of its devaluation and damage. I conclude my considerations with the thesis, according to which it is a way of managing our lexical sources which is inadequate to the communication situation that underlies the revaluations in the sphere of language rather than the current rapid increase in vocabulary. In fact the exemplary material that has been collected for the purpose of this paper shows that the development of a new quality of the language is mainly based on the native lexical source. Low awareness and lack of sense of linguistic aesthetics, change in educational system and its focus on the image rather than the word, the omnipresence of virtual communications and the fast pace of life are the most basic factors reducing the quality of contemporary Polish language.