Nie tylko „loża masońska”… O dziejach domu przy ul. Kilińskiego 16 w Białymstoku

Abstract

Artykuł ma na celu uzupełnienie historii jednego z najstarszych i najważniejszych zabytków na terenie Białegostoku – domu przy ul. Kilińskiego 16, zwanego powszechnie „Lożą Masońską”. Dom został zbudowany w latach 1806-1807 przez pruskiego urzędnika Chrystiana Samuela Honigkego. 9 lutego 1806 r. wydzierżawił on od miejscowego probostwa katolickiego grunt położony przy ówczesnej ulicy łączącej rynek z pałacem. W tym czasie stała na nim zbudowana około 1770 r. dworska wozownia. Dzierżawca posesji rozebrał wozownię, a w jej miejscu postawił dwukondygnacyjny murowany dom, usytuowany kalenicowo do ulicy. Po przejściu Białegostoku w granice Rosji na mocy traktatu w Tylży w 1807 r. władze pruskie opuściły miasto, jednak Chrystian Samuel Honigke pozostał na miejscu. Przestał piastować wysokie urzędy państwowe i przez kilkanaście kolejnych lat zajmował posadę nauczyciela języka niemieckiego w miejscowym gimnazjum (zmarł w 1825 r.). Degradacja spowodowała, że właściciel domu nie był w stanie opłacać tenuty dzierżawnej na rzecz białostockiej parafii. Ze względu na ciążący na nieruchomości dług, majątek Honigkego został zlicytowany w 1821 r., a nabywcą został Izaak Zabłudowski. Jednakże niezaspokojenie roszczeń właściciela gruntu spowodowały, że przeprowadzono powtórną licytację, w wyniku której nabywcą całej posesji został Kopel Halpern, szwagier Izaaka Zabłudowskiego. Kopel Halpern zmarł w 1856 r., a pozostały po nim majątek został w 1872 r. sądowo podzielony między licznych spadkobierców. Dom i posesja przy ówczesnej ul. Niemieckiej przypadły jedynej córce Kopela, Szejnie Małce, noszącej po mężu Dawidzie nazwisko Kempner. Szejna Małka i Dawid Kempnerowie zajmowali się dostawami żywności do garnizonów wojskowych w miastach na terenie zachodnich guberni Rosji. Po ich śmierci nieruchomość odziedziczyła szóstka dzieci, które mocą aktu z 14 czerwca 1897 r. dokonały między sobą podziału posiadanych praw własności. W wyniku ugody, pięć sióstr oddało swoje prawa na rzecz ich jedynego brata, Falka Kempnera, w zamian za zadośćuczynienie w wysokości 51 tys. rubli. Falk Kempner, znany w Białymstoku finansista, bankier i działacz społeczny, pozostawał posiadaczem omawianej nieruchomości aż do 1930 r. Tego roku sprzedał ją Bejli Szocher, którą dopiero okupanci niemieccy w lipcu 1941 r. wyzuli z praw własności. Dom został zniszczony w czasie wycofywania się wojsk niemieckich z miasta w sierpniu 1944 r. Ze względu na zabytkowy charakter obiektu szybko podjęto decyzję o jego odbudowie, zaś w 1946 r. władze wojewódzkie zgodziły się na zlokalizowanie w budynku Miejskiej Biblioteki Publicznej. Na potrzeby prac restauratorskich w 1948 r. historyk Jan Glinka sporządził opis historyczny obiektu, natomiast architekci Stanisław Bukowski i Lesław Jarosz przygotowali projekt rekonstrukcyjny. Zakładał on częściowe odtworzenie układu wnętrz domu według rysunków inwentaryzacyjnych z 1886 r. oraz zaadoptowanie go na potrzeby biblioteki (dodanie nowych klatek schowych). Największą zmianą wprowadzoną w bryle obiektu było nakrycie go czterospadowym dachem. Odbudowa zabytku trwała do końca 1956 r., kiedy to Miejska i Wojewódzka Biblioteka Publiczna przeniosła się do nowych wnętrz z poprzednio zajmowanego lokalu przy ul. Orzeszkowej 15. Z zabytkowego gmachu ul. Kilińskiego 16 biblioteka, nosząca obecnie nazwę „Książnicy Podlaskiej”, korzysta po dziś dzień.