Imiennictwo Hajnówki na podstawie inskrypcji nagrobnych cmentarzy hajnowskich

Abstract

Niniejszą rozprawę doktorską poświęcono imionom mieszkańców Hajnówki, miasta o interesującej historii, usytuowanego w północno-wschodniej części Polski, a więc znajdującego się na pograniczu językowo-kulturowym. Ze względu na lokalizację i dzieje Hajnówki język, jakim posługują się jej mieszkańcy, zasługuje na wieloaspektowe zbadanie. Przejawy językowo-kulturowej specyfiki tego miejsca obserwujemy w nazwach własnych pochodzących z obszaru Hajnówki. Stanowią one interesujący korpus badawczy z powodu różnorodności na kilku poziomach: wyznaniowym, kulturowym i etnicznym. Odzwierciedleniem kolorytu miasta są między innymi imiona używane przez jego społeczność. Mimo przytoczonych faktów imiennictwo Hajnówki nie było do tej pory przedmiotem kompleksowej analizy monograficznej. Powyższe czynniki stały się inspiracją do przeprowadzenia studiów nad imionami mieszkańców Hajnówki. Celem pracy jest zbadanie i porównanie onimów pochodzących z dwóch cmentarzy hajnowskich: katolickiego i prawosławnego. Poddane analizie jednostki zestawiono ze sobą na podstawie kryteriów, które pozwoliły określić ich typ, pochodzenie oraz frekwencję. Analiza ma również przynieść odpowiedzi na następujące pytania badawcze: 1) Jakie różnice występują w imiennictwie prawosławnych i katolików?; 2) Jakie są podobieństwa w antroponimach zawartych w inskrypcjach na cmentarzach obu wyznań?; 3) Czy imię zawsze wskazuje na wyznanie?; 4) Jakie imiona mają największą liczbę poświadczeń na cmentarzach obu wyznań?; 5) Jakie tendencje imiennicze wśród wyznawców prawosławia i katolicyzmu można zaobserwować, analizując materiał pochodzący z inskrypcji nagrobnych?; 6) Czy obecnie można zaobserwować większą unifikację imiennictwa w Hajnówce? 7) Jaką rolę odgrywają imiona o etymologii słowiańskiej w repertuarze imion hajnowian?; 8) Jaka relacja zachodzi między imiennictwem hajnowian a danymi słownikowymi i informacjami pozyskanymi z baz PESEL? Materiał badawczy wyekscerpowano z inskrypcji nagrobnych dwóch cmentarzy znajdujących się w Hajnówce, tj. katolickiego i prawosławnego, w okresie od czerwca 2019 roku do czerwca 2022 roku. Zebrano łącznie 946 imion, 331 z cmentarza prawosławnego (147 żeńskich, 184 męskie) i 615 (298 żeńskich, 317 męskich) z cmentarza katolickiego. W korpusie odnotowano 283 imiona podwójne i 126 form deminutywnych. Metoda dokumentacji fotograficznej pozwoliła na zebranie materiału inskrypcji umieszczonych na nagrobkach dwóch powyżej wymienionych cmentarzy. Do tabel w programie Microsoft Excel wprowadzono następujące dane: imię, nazwisko (dla łatwiejszej lokalizacji w przestrzeni cmentarza), wiek i/lub data urodzenia i śmierci. Opatrzono je również adnotacją o płci pochowanego. Ponadto w tabelach zwrócono uwagę na: inskrypcje dotyczące dzieci, zdrobnienia oraz imiona podwójne. Po wprowadzeniu dane te były weryfikowane i uzupełniane na cmentarzach. Zastosowanie tej metody badawczej pozwoliło na szersze spojrzenie na analizowane imiennictwo, a także umożliwiło zebranie jednostek, które w innym przypadku mogłyby znaleźć się poza korpusem, jak zdrobnienia czy imiona podwójne. Rozprawa składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów, zakończenia oraz aneksu. Rozdział pierwszy przybliża historię miasta, a także dzieje osadnictwa na tym terenie. Zawiera również opis obu hajnowskich cmentarzy, z których pozyskano materiał badawczy. Rozdział kolejny to zarys historii polskiego imiennictwa. W rozdziale tym zwrócono również uwagę na rolę inskrypcji nagrobnych w antroponimii danej społeczności oraz przedstawiono stan badań z omawianego zakresu. Kolejne trzy rozdziały stanowią część analityczną pracy opartą na zebranym korpusie. Rozdział trzeci omawia imiona wyekscerpowane z inskrypcji zebranych na cmentarzu prawosławnym w Hajnówce. Nazwy sklasyfikowano na podstawie różnorodnych kryteriów takich jak: 1) płeć; 2) liczba komponentów; 3) rodzaj; 4) pochodzenie; 5) frekwencja. Przeprowadzono również analizę wariantów imienniczych. Zebrany korpus porównano ze Słownikiem imion współcześnie w Polsce używanych oraz listami frekwencyjnymi PESEL. Rozdział czwarty dotyczy nazw zebranych na nekropolii katolickiej, które zostały zanalizowane według tych samych kryteriów co imiona pochodzące z cmentarza prawosławnego. W ostatnim rozdziale rozprawy przedstawiono porównanie imiennictwa z obu podkorpusów. Pracę wieńczą uogólnione wnioski i uwagi końcowe, bibliografia oraz aneks zawierający tabele imion sklasyfikowanych na podstawie wskazanych wcześniej kryteriów. Zebrany materiał imienniczy to korpus bogaty i różnorodny, wskazujący nie tylko na liczne podobieństwa między imiennictwem prawosławnych i katolików, ale także na istotne różnice. Przeprowadzona analiza wykazała, że w obu korpusach najwyższą notację miały te same jednostki i najliczniej notowane były te same grupy onimów, tj. nazwy biblijne i upowszechnione kultem świętych, a etymologicznie wyróżniały się imiona o pochodzeniu hebrajskim i greckim. Główną cechą różnicującą był zapis cyrylicą odnotowany tylko w przypadku inskrypcji prawosławnych, a także dwuimienność cechująca przede wszystkim inskrypcje katolickie. Analiza imion wspólnych i charakterystycznych tylko dla jednego z cmentarzy wykazała, że zwyczaje nazewnicze prawosławnych i katolików w Hajnówce płynnie się przenikają.

The aim of the present doctoral dissertation is to analyse the names of the inhabitants of Hajnówka excerpted from the inscriptions at two cemeteries, i.e. the Orthodox Catholic and Catholic ones. Hajnówka is a town situated in the north-eastern part of Poland, thus it belongs to the borderland. It is a place which due to its location and history can be viewed as interesting from many perspectives. Yet, the language of Hajnówka has not been investigated comprehensively. Therefore, so far, the first names used in Hajnówka have not been the object of scholarly interest, even though the onomastic material from this town is worth studying because of its diversity observed at different levels, denominational, cultural and ethnic, to name but a few. Thus, it is bound to be reflected in the names used in the town. This fact inspired the interest in the onomastic material from Hajnówka which is analysed in this dissertation. The aim of the present thesis is to analyse the first names from two cemeteries, the Orthodox Catholic and Catholic ones, so that they could be compared. The study will also enable indicating the names predominantely given to the persons buried on each of them. The objective of the investigation is to analyse the names constituting the corpus by using a set of criteria, which will also enable evaluating their types, origins and frequency. The study undertakes to provide answers to several specific research questions: 1) What differences can be observed in the sets of names from the Orthodox Catholic cemetry and the Catholic one?, 2) Which similarities can be determined for both the analysed subcorpora?, 3) Does the name indicate the denomination?, 4) Which names are the most frequently given to the persons buries at both cemeteries; 5) Which tendencies can be observed in the case of both groups of believers?, 6) Is it possible to see the signs of more intensive onomastic unification in Hajnówka?; 7) Which role do Slavic names play in the repertoire of the names of Hajnówka inhabitants? The research material was collected from the Orthodox Catholic cemetery and the Catholic one located in Hajnówka in the period from June 2019 to June 2022. The research corpus comprises 946 names, 331 from the Orthodox Catholic cemetery (147 female names; 184 male names) and 615 (298 female names, 317 male names) from the Catholic ones. There are 283 compound names and 126 diminutive forms in the corpus. The method of photographic documentation was applied to collect the research material from the inscriptions placed on the tombs at the two aforementioned cemeteries. Some names were also excerpted manually. The collected names were introduced in the table in the Microsoft Excel form. The following data were recorded: first name, surname (to facilitate identification of a tom bat the cementry), age and/or date of borth and death. The data were labeled according to the sex of the person. Aditionally, the following were marked: children’s inscriptions, deminutive forms and double first names. Then, the data were verified at the cemeteries. The implementation of this methodological approach contributes to a broader approach to onomastics and gathering the names which otherwise would not have been included in the corpus, for instance diminutive forms of first names. The dissertations is composed of the introduction, five chapters, final remarks and an appendix. Chapter One describes the history of the town of Hajnówka and the settlement on this territory. It also contains the presentations of the cemeteries from which the research material was collected. Chapter Two is devoted to the development of the Polish names. Attention is paid to tomb inscriptions as reflections of the anthroponymy of a given community. It also offers an overview of the publications dealing with names in tomb inscriptions. The next three chapters are based on own research study. Chapter Three, the first of analytical character, discusses the names excerpted from the inscriptions collected at the Orthodox Catholic cmetery in Hajnówka. The names are classified according to various criteria, including the following ones: 1) bearer’s sex; 2) the number of components; 3) kind; 4) origin; 5) frequency. The chapter also analyses variants of the names. The corpus material is compared with the dictionary of names and frequency lists. Chapter Four deals with the names gathered at the Catholic cemetery. Chapter Five contains a comparison and conclusions. It is followed by concluding remarks, a list of references and an appendix containing several tables with the names grouped according to the aforementioned criteria.