Pod presją cenzury. Szkice o kontroli słowa w latach 1945-1990

Abstract

Niniejsza książka poświęcona jest kontroli słowa w Polsce w latach 1945–1990. Składa się na nią dziesięć szkiców, w większości już publikowanych w monografiach wieloautorskich oraz czasopismach. Poszczególne teksty poddano mniej lub bardziej znaczącym zmianom i uzupełniono. Tom otwierają artykuły poświęcone Głównemu Urzędowi Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk i pracującym w nim urzędnikom. W szkicu Cenzorzy w latach 1945–1990. Wybrane aspekty pracy prześledzono, na bazie kilkudziesięciu życiorysów, typową drogę osoby kontrolującej teksty w GUKPPiW, począwszy od połowy lat 40. aż po początek lat 90. XX wieku. Artykuł wzbogacono o nieznane dotychczas dokumenty, m.in. z procesu rekrutacji do Urzędu czy pisma wewnętrzne tej instytucji. W tekście Wymiana idei i doświadczeń. Współpraca Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk z Gławlitem poruszono temat kontaktów pracowników cenzury z różnych krajów (Czechosłowacja, Jugosławia, Polska, ZSRR), które nie były w latach 1945–1990 zbyt częste. Nieodłącznym elementem pracy cenzora był udział w kursach doszkalających – ten wątek jest rozwijany w artykule „Kryteria oceny publikacji i widowisk…”. Szkolenia zawodowe cenzorów w latach 1979–1989. Kolejne artykuły poświęcono przypadkom poszczególnych pisarzy, którym przyszło zmierzyć się z systemem cenzury PRL. Chronologicznie najwcześniejsze są rozważania dotyczące powieści przekazanej do kontroli w drugiej połowie lat 40. XX wieku – mowa o niej w Dziejach wydawniczych „Drogi do nieba” Kazimierza Truchanowskiego. By ukazać strategie cenzurowania oraz pokazać tok myślenia urzędników sporządzających opinie, zamieszczono w szkicu kompletne wersje recenzji cenzorskich z 1948 r. Artykuł pt. Nie tylko cenzura. Wydawnicze perypetie „Appassionaty” Józefa Mortona poświęcony jest zmaganiom autora powieści z wydawnictwem o opublikowanie utworu w pełnym kształcie. Skalę działań cenzury w dobitny sposób ukazuje szkic „Zapiski na karteluszkach. Hiszpania po czterdziestu latach” Jana Wyki. Dzieje wydawnicze i próba rekonstrukcji tekstu – zaprezentowano w nim bowiem, w postaci tabeli, szereg zmian wymuszonych przez cenzurę. Utwór do dzisiaj funkcjonuje w wersji, jaką nadali mu pracownicy Urzędu. O ineditach, tekstach nigdy niepublikowanych, mowa natomiast w dwu szkicach, na przykładzie dwu autorów. Pierwszy, Antoni Pawlak, jest jednym z ważniejszych przedstawicieli polskiej poezji lat 70. i 80. – o jego zmaganiach z cenzurą traktuje artykuł Trzy inedita, errata do tomu „***” Antoniego Pawlaka. Drugi, Wiesław Kazanecki, zyskał sławę głównie w wymiarze lokalnym, jednak jego perypetie z cenzurą były stosunkowo częste i znaczące, o czym świadczą przykłady zawarte w artykule pt. „Co ukryte przed nami / będzie odsłonięte”. O zatrzymanych przez cenzurę wierszach Wiesława Kazaneckiego z lat 80. Oba szkice wzbogacono o niepublikowane materiały, m.in. pełne wersje zatrzymanych niegdyś wierszy. GUKPPiW zajmował się również kontrolowaniem – jak określano, co zresztą znalazło swój wyraz w nazwie instytucji – widowisk. Problematyce tej poświęcono dwa ostatnie szkice zawarte w niniejszej książce. Pierwszy: Cenzura wobec dramatu i teatru na przełomie lat 70. i 80. Wybrane przykłady, odnosi się zarówno do tekstów literackich, jak i ich scenicznych adaptacji. W drugim, Cenzurowanie kabaretu w Polsce w latach 80. XX wieku, przeanalizowano skecze pod kątem obowiązujących w tym czasie strategii cenzurowania.

This book is on control of expression in Poland between 1945 and 1990. It consists of ten articles, most of which already published in multi-author monographs and journals. The texts have been variously edited and supplemented. The volume begins with articles on the Main Office for the Control of the Press, Publications, and Public Performances, and its officials. The contribution Cenzorzy w latach 1945–1990. Wybrane aspekty pracy (Censors in 1945–1990: Selected aspects of their work) follows – based on the lives of several dozen individuals – a typical career of a person controlling texts submitted to the Office, from the mid-1940s to the early 1990s. The article has been supplemented with hitherto unknown documents relating to, for example, recruitment for the Office, or its internal documents. The text Wymiana idei i doświadczeń. Współpraca Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk z Gławlitem (Exchange of ideas and experiences: Collaboration between the Main Office for the Control of the Press, Publications, and Public Performances and the Glavlit [Main Directorate for the Protection of Military and State Secrets in Press]) deals with contacts between censors from different countries (Czechoslovakia, Yugoslavia, Poland, and USSR), which were not too frequent in the years 1945–1990. The essential element of the censor’s career was participation in various training courses. This theme is taken up by the piece ‘Kryteria oceny publikacji i widowisk…’ Szkolenia zawodowe cenzorów w latach 1979–1989 (Criteria for the evaluation of publications and public performances… Professional training for censors in 1979–1989). The following articles deal with the cases of specific writers who were confronted with the censorship system in the Polish People’s Republic. Chronologically, the earliest are reflections on a novel submitted for censorship in the latter half of the 1940s, in Dzieje wydawnicze ‘Drogi do nieba’ Kazimierza Truchanowskiego (The publication story of Droga do nieba by Kazimierz Truchanowski). In order to present censoring strategies and demonstrate the censoring officials’ way of thinking, the piece features complete versions of censor’s reviews from 1948. The article Nie tylko cenzura. Wydawnicze perypetie ‘Appasionaty’ Józefa Mortona (Not only censorship. The difficult publication story of Apassionata by Józef Morton) is devoted to Morton’s struggle trying to publish his work in its full version. The scale of censorship is vividly presented in the essay ‘Zapiski na karteluszkach. Hiszpania po czterdziestu latach’ Jana Wyki. Dzieje wydawnicze i próba rekonstrukcji tekstu (Scrap notes. Spain forty years on by Jan Wyka. The publication story and an attempt at reconstructing the text). It features a table presenting a number of changes forced by censors. Today, the work is circulated in the form imposed by the Office workers. Texts that have never been published are discussed in two articles addressing two authors. The first, Antoni Pawlak, is one of the major Polish poets of the 1970s and 1980s; his struggle with censorship is described in Trzy inedita, errata do tomu ‘***’ Antoniego Pawlaka (Three inedita, errata for the volume “***” by Antoni Pawlak). The other author, Wiesław Kazencki, gained a mainly local reputation, but his dealings with censors were relatively frequent and significant, as evidenced by the examples supplied in the article titled ‘Co ukryte przed nami / będzie odsłonięte’. O zatrzymanych przez cenzurę wierszach Wiesława Kazaneckiego z lat 80 (“What is hidden from us will be revealed”. On the poems of Wiesław Kazanecki from the 1980s withheld by censors). Both texts are supplemented with unpublished materials, such as the complete versions of once rejected poems. The Office would also control – as it was termed and suggested by the name of the institution – public performances. Two last texts deal with this issue. The first, Cenzura wobec dramatu i teatru na przełomie lat 70. i 80. Wybrane przykłady (Censoring drama and theatre in the late 1970s and the early 1980s. Selected examples), deals with both literary texts and their stage adaptations. The other piece, Cenzurowanie kabaretu w Polsce w latach 80. XX wieku (Censoring cabaret in Poland in the 1980s) examines sketches in terms of censoring strategies of the time.