Tykociński słownik Zygmunta Glogera. Źródło wiedzy o języku i kulturze Podlasia drugiej połowy XIX wieku

Abstract

Słownik gwary ludowej w okręgu tykocińskim Zygmunta Glogera, opublikowany w „Pracach Filologicznych” w 1893 roku, stanowi jedno z najważniejszych źródeł do poznania języka i kultury Podlasia drugiej połowy dziewiętnastego stulecia. Analizy przedstawione w niniejszej książce wychodzą naprzeciw potrzebom współczesnej dialektologii, jak i odradzającym się zainteresowaniom historią i kulturą najbliższej okolicy, wspieranym przez instytucje Unii Europejskiej w ramach projektu edukacji regionalnej. W monografii pomieszczone zostały efekty badań nad gwarą północno-wschodnich peryferii Rzeczypospolitej. Badania te mają na celu z jednej strony odtworzenie, analizę i interpretację dawnej mowy mieszkańców regionu jako świadectwa kulturowego dziedzictwa Podlasia, z drugiej zaś – udokumentowanie przeszłości i ocalenie od zapomnienia historycznej, regionalnej polszczyzny w wariancie ludowym. Ważne jest pokazanie swoistych cech mowy podlaskiej, w niej bowiem odbijają się charakterystyczne własności lokalnej kultury w wymiarze materialnym i duchowym. Język, zwłaszcza w płaszczyźnie leksykalnej i semantycznej, jest jednym z najważniejszych elementów budujących kulturowy obraz regionu. Rozpoznanie mowy jest niezbędne do lepszego zrozumienia mieszkańców Podlasia i otaczającego ich świata, bowiem w języku, którym posługują się bądź posługiwali na co dzień, zakodowane są właściwe im sposoby widzenia, kategoryzowania i wartościowania rzeczywistości pozajęzykowej. Analizie poddano zjawiska fonetyczne, morfologiczne i leksykalno-semantyczne, na podstawie których odtworzono gwarę tykocińską drugiej połowy XIX wieku, będącą nośnikiem wiedzy o kulturze regionu. Z analizy materiału językowego zawartego w słowniku wynika, że w dziewiętnastowiecznej gwarze okolic Tykocina obecne są właściwości fonetyczne, głównie mazowieckie i – szerzej – północnopolskie, ale także właściwości o charakterze ogólnogwarowym, a nawet charakterystyczne dla pogranicza polsko-białoruskiego. Do cech właściwych dialektowi mazowieckiemu można zaliczyć brak przegłosu, mieszanie grup ke, ge || kie, gie oraz palatalną wymowę k, g przed ę, asynchroniczną artykulację spółgłosek wargowych miękkich, prowadzącą często do zaniku spółgłosek wargowych i pojawiania się form hiperpoprawnych, a także mazurzenie. Zjawiska północnopolskie są reprezentowane przez takie własności jak przejście nagłosowego ja- w je- i ra- w re-, przejście środgłosowego -ar-, pochodzącego ze zdyspalatalizowanego miękkiego sonantu r, w -er-, obniżenie i, y do e czy brak kontrakcji. Charakter ogólnogwarowy mają zjawiska głosowe, jak siakanie, mieszanie samogłosek nosowych i wtórna nosowość, proteza w postaci przydechu lub prejotacji, wykolejenia fonetyczne, głównie w wymowie wyrazów obcych lub rzadko używanych, dysymilacje, zwłaszcza przejście kt w cht, asymilacje oraz uproszczenia grup spółgłoskowych. Z kolei gwarom pogranicza polsko-białoruskiego właściwe są takie cechy fonetyczne jak brak rozróżnienia a jasnego i a pochylonego, przejście chy w chi, ślady akania czy występowanie r zamiast rz. Fleksja tykocińska odbiega od dziewiętnastowiecznej normy ogólnopolskiej w mniejszym stopniu niż fonetyka, a większość zarejestrowanych faktów z tego zakresu występuje nie tylko w gwarze tykocińskiej, lecz także w wielu innych polskich gwarach. Najbardziej wyrazistą gwarową cechą fleksyjną jest uogólnianie form rodzaju niemęskoosobowego w odmianie rzeczowników, przymiotników i zaimków. Uwagę zwraca również przyjmowanie przez rzeczowniki męskie miękkotematowe końcówki -i zamiast -e, a przez rzeczowniki zakończone na -ec – końcówki -e zamiast -y. Niektóre rzeczowniki mają inny niż w polszczyźnie ogólnej rodzaj gramatyczny. Materiał Glogera poświadcza niezłożone formy przymiotników dzierżawczych, a także dawne formy liczby podwójnej czasowników z końcówką -ta w funkcji liczby mnogiej w trybie oznajmującym czy z -ma w rozkaźniku. Wśród właściwości z zakresu słowotwórstwa wyróżniają się silnie zaznaczona tendencja do tworzenia zdrobnień i spieszczeń oraz produktywność formantów: -ak, w formacjach słowotwórczych oznaczających istoty niedorosłe, i -ica (z rozszerzeniami) w derywatach odrzeczownikowych lub odczasownikowych. Z kolei zebrane przez Glogera słownictwo jest źródłem wiedzy o bogactwie zasobu leksykalnego gwary tykocińskiej drugiej połowy XIX wieku, a także swoistym probierzem kultury regionu, ukształtowanej przez sąsiedztwo wsi polskich, ruskich, bojarskich oraz folwarków szlacheckich. Słownik przynosi wszechstronną wiedzę o codziennym życiu ludzi na podlaskiej wsi, jest świadectwem dziedzictwa kulturowego Podlasia, dokumentuje obraz minionego świata, który Gloger ocalił od zapomnienia. Przedstawiona w pracy analiza pól semantycznych pomogła ustalić sfery życia istotne z punktu widzenia tykocińskiej społeczności wiejskiej, odtworzyć realia wiejskie, w tym m.in. sposoby odżywiania się, przygotowywania i spożywania pokarmów i napojów, rodzaje odzieży i tkaniny, z których ją szyto, przedmioty codziennego użytku, wyposażenie domu i jego architekturę, najbliższą okolicę (zarówno otoczenie wsi, jak i ogólny zarys topografii terenu), środki komunikacji. Materiał leksykalny pokazał także samego człowieka, który jawi się jako istota fizyczna i psychiczna, oraz jego stosunek do innych ludzi, przyrody, pracy, życia kulturalnego, religii. Z analizy semantycznej wyłania się barwny świat obrzędów ludowych, a nade wszystko – codzienność, wypełniona znojną walką o przetrwanie.

Zygmunt Gloger’s Słownik gwary ludowej w okręgu tykocińskim (Dictionary of the Subdialect of the Tykocin Area), published in 1893 in the journal Prace Filologiczne, is one of the most important sources for exploring the language and culture of Podlachia (Podlasie) in the second half of the nineteenth century. The analyses presented in this book address the needs of modern dialectology and the renewed interest in local-area history and culture, both supported by EU institutions under a regional education project. The monograph presents results of research into the subdialect of the northeastern peripheries of Poland. This research, on the one hand, seeks to recreate, analyse and interpret the old, regional speech used in the region, serving as a testimony to the cultural heritage of Podlachia; on the other, it aims to document the past and save from oblivion a historical regional variety of the Polish folk language. It is vital to demonstrate the specific features of Podlachian speech since it reflects the characteristic traits of the local culture, both in terms of substance and spirit. Language, especially in its lexical and semantic spheres, is one of the most important constituents of the cultural panorama of the region. Recognizing the local speech is essential for a better understanding of Podlachians and the world around them, as the language they use or once used on a daily basis records their unique ways of seeing, categorising and assessing the extra-linguistic reality. To recreate the Tykocin subdialect of the latter half of the nineteenth century, which gives us an insight into the culture of the region, phonetic, morphological, and lexical-semantic phenomena were analysed. It follows from the analysis of the linguistic material contained in the dictionary that the subdialect used in the Tykocin area presents phonetic features that are mainly Mazovian, or more broadly, north Polish, including those typical of the general dialect, or even characteristic of the Polish-Belarusian borderland. Features typical of the Mazovian dialect include a lack of vocal alternation, mixing ke, ge with kie, gie and a palatal pronunciation of k, g before ę, asynchronous articulation of soft labial 302 Summary consonants, which often leads to the disappearance of labial consonants and emergence of hypercorrect forms, as well as mazuration. North Polish language phenomena are represented by such features as transition from the word-onset ja- to je- and from ra- to re-, transition from the word-medial -ar- (derived from the depalatalized soft syllabic r) to -er-, lowering of i, y to e, or the absence of contraction. The general dialectal vocalic phenomena include siakanie (merging retroflex with palatal sibilants), mixing nasal vowels and renasalisation, prosthetic pronunciation realised with aspiration or preiotation, phonetic distortions (affecting mainly foreign or rarely used words), dissimilations (especially kt changing to cht), assimilations, and consonant cluster simplifications. In the sub-dialects of the Polish-Belarusian borderland there is no distinction between the clear a and the raised a, chy is shifted to chi, we hear traces of akanie (o-a alternation), or r is shifted to rz. The inflection of the Tykocin area deviates from the general Polish norm of the nineteenth century in a lesser degree than the phonetics, and most of recorded phenomena in this field are found not only here but also in many other Polish sub-dialects. The most visible sub-dialectal, inflectional feature is the generalisation of the non-masculine-personal gender in nominal, adjectival and pronominal inflection. It is also notable that masculine soft-root nouns receive an -i ending instead of -e, while nouns ending in -ec receive the -e ending instead of -y. Some nouns have a different gender as opposed to general Polish. The material garnered by Gloger attests to non-complex forms of possessive adjectives and old forms of the dual number with a -ta ending in the plural indicative or -ma in the imperative. As regards word formation, there is a strong tendency to use diminutives and hypocorisms, as well as the productivity of affixes -ak to denote non-mature beings and -ica (with extensions) to form nominal or verbal derivatives. The vocabulary collected by Gloger offers an insight into the wealth of the lexical pool of the Tykocin speech of the second half of the nineteenth century. It is a unique sample of the culture of the region, shaped by the vicinity of Polish, Ruthenian, and boyar-owned villages, as well as those owned by the Polish nobility. The dictionary provides comprehensive knowledge of the everyday language of Podlachian countryfolk; it is Summary 303 a testimony to the cultural heritage of the region, it documents the view of a no longer existing world, saved from oblivion by Zygmunt Gloger. The analysis of semantic fields presented here helped to determine the spheres of life relevant to the Tykocin rural community, reconstruct the village life, including such aspects as eating habits, preparing and consuming food and drinks, types of clothes and the fabrics used to make them, objects of everyday use, home equipment and architecture of the local houses, the neighbourhood (both the area surrounding the village and a general topography), and means of communication. The lexical material showed man as a both physical and psychological being, and his relationship with other people, nature, work, cultural life, religion. The semantic analysis depicts a colourful world of folk rituals and, most of all, daily life filled with an arduous struggle for survival.