Działalność fundacyjna Mikołaja Mikołajewicza Radziwiłła na terenie dóbr goniądzko-rajgrodzkich w latach 1509–1521

Abstract

Formowanie się sieci parafialnej województwa podlaskiego w obrębie części położonej na terenie diecezji wileńskiej nie było przedmiotem odrębnego studium, tym niemniej na temat dziejów poszczególnych parafii z tego obszaru powstał do tej pory stosunkowo bogaty zbiór opracowań historycznych, pozwalających na przyjrzenie się temu procesowi w podstawowym zakresie. Możemy podsumować, że w latach 1501‒1600 na terenie ziemi bielskiej województwa podlaskiego, położonej w granicach diecezji wileńskiej, obok istniejących już w XV stuleciu parafii w Goniądzu, Rajgrodzie, Dolistowie i Trzciannem, powstało 10 nowych jednostek parafialnych. Były to w układzie chronologicznym parafie w: Kalinówce (1511, pod koniec XVI w. dysponowała filią w Brzozowej), Turośni (1515), Dobrzyniewie (1519), Knyszynie (1520, później z filią w Krypnie), Białymstoku (ok. 1520), Bargłowie (1544), Juchnowcu (1547), Augustowie (1551), Jasionówce (1553) i Niewodnicy (1596). W gronie tym były dwie fundacje wielkoksiążęce (Bargłów i Augustów), natomiast pozostałych osiem zostało dokonanych z prywatnej inicjatywy właścicieli dóbr, w których erygowano parafię. Miało to bezpośredni związek ze stanem własności na terenie północnej części ziemi bielskiej, gdzie od końca XV w. przeważały duże i średnie majątki ziemskie. Wśród nich znajdowały się wyjątkowe pod względem rozmiarów dobra rajgrodzkie i goniądzkie. To właśnie w obrębie tej włości, gdy w latach 1509‒1522 należała ona do Mikołaja Mikołajewicza Radziwiłła, kanclerza wielkiego litewskiego i wojewody wileńskiego, powstały trzy z wymienionych wyżej parafii, erygowanych w ciągu XVI w. na terenie diecezji wileńskiej: w Kalinówce, Dobrzynie- Dobrzyniewie i Knyszynie. Oprócz nich Radziwiłł dokonał także jednej fundacji na terenie diecezji łuckiej – w Waniewie. Jednocześnie właściciel odnowił fundusz parafii w Rajgrodzie, ufundował kaplicę, mansjonarię i szpital z kościołem szpitalnym w Goniądzu, wystarał się o odpusty dla tamtejszej fary, wspierał parafię w Dolistowie oraz dobierał obsadę beneficjów pozostających pod jego patronatem. Aktywność tej skali w przypadku jednego tylko fundatora należy uznać za sytuację bezprecedensową w dziejach rozwoju sieci parafialnej na terenie Podlasia (oczywiście poza fundacjami wielkoksiążęcymi). O ile jednak dzieje dóbr goniądzko-rajgrodzkich stanowiły temat niejednego studium historycznego, to zagadnienie rozległej działalności fundacyjnej ich pierwszego właściciela z rodu Radziwiłłów nie doczekało się jeszcze szczegółowego opracowania. Przypadające na drugą dekadę XXI w. kolejne pięćsetne jubileusze erekcji „radziwiłłowskich” parafii dały asumpt do omówienia niektórych fundacji, jednak wiele kwestii w tym zakresie wymaga jeszcze zbadania. W bieżącym roku przypada 500. rocznica fundacji i erekcji parafii w Knyszynie, co daje dobry punkt wyjścia do przybliżenia i rekonstrukcji działalności fundacyjnej Mikołaja Mikołajewicza Radziwiłła w obrębie włości goniądzko-rajgrodzkiej, a w konsekwencji poszerzenia wiedzy na temat dziejów Kościoła rzymskokatolickiego na Podlasiu w XVI stuleciu.