Краків – Київ – Одеса. Творчий шлях Михайла Жука у контексті його епохи

Abstract

Mychajło Żuk (1883–1964) to wybitny ukraiński artysta malarz, założyciel Narodowej Akademii Sztuk Pięknych. Urodzony na Ukrainie Stepowej, nauki pobierał najpierw w Kijowie, następnie w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie (jego nauczycielami byli słynni malarze polscy: Józef Mehoffer, Stanisław Wyspiański, Jan Stanisławski), po powrocie zamieszkiwał i działał w Chernihowie, Kijowie oraz Odessie. Mimo że przetrwał represje stalinowskie, nie potrafił w tym okresie zrealizować się twórczo. Po przeprowadzce w roku 1925 do Odessy, gdzie dostał stanowisko profesora, Mychajło Żuk skupił się głównie na pracy pedagogicznej kształcąc przyszłych malarzy w Odeskiej Szkole Sztuk Pięknych. Lecz jego umiejętności artystyczne w owym okresie nie zostały wykorzystane na szerszą skalę. Poza życiem oficjalnym Żuk uprawiał sztukę prywatnie, w domu, „dla siebie”: w ten sposób powstawały jego liczne rysunki, ryciny, akwarele; również pisał bajki, opowiadania, wiersze, wspomnienia. Wśród współczesnych nie był doceniony ani jako artysta malarz, ani jako literat. Jego sztuka stanowczo mijała się z ówczesną konwencją artystyczną zalecającą bezpośrednie odzwierciedlenie realiów społecznych i służenie celom propagandowym (realizm socjalistyczny). Nic więc dziwnego, że prace artystyczne i literackie Mychajły Żuka były odbierane z niechęcią, a nierzadko traktowane wprost jako klasowo wrogie, „burżuazyjne”, ponieważ kultywowały modernistyczne ideały piękna, symbolu, indywidualności, a także wierności tradycji narodowej Ukraińców. Dopiero po śmierci Żuka pojawia się ponowne zainteresowanie jego twórczością. Jego prace cieszą się powodzeniem na wystawach i aukcjach, jego archiwum prywatne doczekało się wnikliwych badaczy. Ostatnio ujrzał światło dzienne album Mychajły Żuka prezentujący najbardziej wartościowe dzieła artysty (2011). To wszystko napawa nadzieją, że z biegiem czasu artyście zostanie przywrócone dostojne miejsce w dziejach kultury ukraińskiej XX wieku. Będąc wszechstronnie utalentowanym, Żuk występował jako poeta, prozaik, dramatopisarz, bajkopisarz, krytyk literacki i krytyk malarstwa. Autor artykułu próbuje przebadać fenomen jego twórczości, ujmując ją w trzech charakterystycznych okresach, a odpowiednio w trzech locum odzwierciedlających nie tylko przestrzeń geograficzną, lecz również przebieg czasowy, zmianę okresów kulturowych. Tak więc bada się tu wpływ Krakowa, Kijowa i Odessy. Identyfikacja geograficzna drogi artystycznej malarza pokazuje skomplikowane meandry losu jednostki twórczej w warunkach XX wieku, najpierw radykalnej modernizacji sztuki, stanowczych reform towarzyszących rewolucji, awangardy, a następnie w warunkach ustroju totalitarnego w dobie stalinowskiej. Przypadający na początek XX stulecia okres krakowski biografii Mychajły Żuka, zwłaszcza studia na Akademii Sztuk Pięknych, to czas zafascynowania szeroko pojętym modernizmem europejskim, a również czas poszukiwania swego „ja” twórczego. Krótki, lecz bardzo bogaty faktograficznie okres kijowski (1916–1919), stał się czasem rewelacyjnych działań, zrealizowania wielu marzeń artysty. Natomiast trzeci, odeski okres, trwający przeszło czterdzieści lat, był raczej epoką rozczarowań i zmarginalizowania jego talentu. Zresztą samo miasto, jego potencjał kulturowy uległ wówczas kompletnej marginalizacji w porównaniu z status quo miasta w czasach przedrewolucyjnych, w carskiej Rosji. Dziś, z większej perspektywy czasowej wypada dowartościować działalność artystyczną Mychajły Żuka.