Jednodniówki na terenie województwa białostockiego i województw wschodnich (nowogródzkiego, poleskiego, wileńskiego, wołyńskiego) Drugiej Rzeczypospolitej

Abstract

W publikacji przedstawiono jednodniówki powstałe w okresie międzywojennym, tj. od listopada 1918 do września 1939 r., na terenie pięciu województw II Rzeczypospolitej: białostockiego, nowogródzkiego, poleskiego, wileńskiego i wołyńskiego. Celem było ustalenie stanu liczbowego tych druków w poszczególnych województwach (zob. aneksy), odzwierciedlenie ich geografii wydawniczej (miejsca wydania), chronologii wydawniczej, zróżnicowania etniczno-językowego (druki polskie i mniejszości narodowych) oraz społecznego (instytucje, organizacje autorsko-sprawcze, wydawcy, adresaci), a także w pewnym stopniu ukazania profilu tematycznego jednodniówek. Źródłem do ustalenia spisu jednodniówek była Bibliografia polska 1901-1939, tom 16: Jednodniówki A-Z. Do identyfikacji jednodniówek białoruskich wykorzystano również monografię Jerzego Traczuka Czasopiśmiennictwo białoruskie w II Rzeczypospolitej (1918-1939) (Siedlce 2013). Jednodniówki litewskie zostały zweryfikowane na podstawie bibliografii czasopism wileńskich z lat 1904-1940, opracowanego pod redakcją Jadvygi Kazlauskaite Vilniaus lietuviu periodiniai leidiniai 1904-1940 : bibliografine rodykle (Vilnius 1988). Do identyfikacji jednodniówek żydowskich wykorzystano dodatkowo wykaz Mariana Fuksa Prasa żydowska w Białymstoku (1918-1939) („Studia Podlaskie” 1989) oraz Centralny Katalog Czasopism Polskich w Bibliotece Narodowej. Jednodniówki ukraińskie identyfikowano również na podstawie spisu Eugeniusza Misiły Spis tytułów prasy ukraińskiej w Drugiej Rzeczypospolitej 1918-1939 (Warszawa 1983). Ogólna liczba zidentyfikowanych jednodniówek na terenie województwa białostockiego i czterech województw wschodnich II Rzeczypospolitej wynosi 887. Najwięcej jednodniówek wydano w języku polskim – 379 (42,7%), w języku jidysz - 274 (30,9%), w języku litewskim – 94 (10,6%), w języku białoruskim – 71 (8,0%), w języku hebrajskim – 13 (1,46%), w języku ukraińskim – 16 (1,8%). 35 (3,9%) jednodniówek było wielojęzycznych (w większości dwujęzycznych). Przyjmując jako kryterium narodowość, należy uznać, że Polacy wydali 350 (39,46%) jednodniówek, a pozostałe narodowości 537 jednodniówek (60,54%), z czego Żydzi wydali 326 (60%), pozostałe narodowości 40%: Litwini 114 (21%), Białorusini 76 (14%), Ukraińcy 16 (3%), poniżej 1 procenta Rosjanie 4 (0,74%), Niemcy 1 (0,19%). Pod względem liczby wydawanych jednodniówek najbardziej aktywne było województwo wileńskie, skąd pochodzi 421 (47,5%) tych druków, następnie województwo białostockie, w którym wydano 220 jednodniówek (24,8%), w województwie wołyńskim wydano 99 jednodniówek (11,2%), w poleskim – 94 (10,6%), w nowogródzkim - 53, co stanowi niecałe 6%. Jednodniówki na tym terenie wydawano w 42 miejscowościach, w tym najwięcej w Wilnie – 410, następnie w Białymstoku – 96, w Grodnie – 59, Pińsku – 34, Łucku – 28, Brześciu nad Bugiem – 27, Kobryniu – 24, Kowlu – 23, Łomży – 21, Baranowiczach – 19, Równem – 18, Włodzimierzu – 14, Słonimiu – 12, Nowogródku – 11, Suwałkach – 11, Zambrowie – 11. Biorąc pod uwagę wydawców, a także odbiorców jednodniówek trzeba podkreślić aktywność środowisk młodzieżowych polskich i żydowskich (harcerskich, skautowskich, szkolnych, paramilitarnych, sportowych). Wśród wydawców żydowskich istotne miejsce zajmowały organizacje o charakterze syjonistycznym. Kolejnym aktywnym środowiskiem było wojsko Znaczna liczba jednodniówek, zwłaszcza w Wilnie, była wydawana przez środowiska literackie, aktorskie, dziennikarskie. Wydawali je zarówno Polacy, jak i Żydzi oraz Litwini. Część z nich miała charakter humorystyczny, humorystyczno-satyryczny, część informacyjno-reklamowy (programy teatrów i kin), natomiast część, zwłaszcza jednodniówki litewskie promowały literaturę młodych twórców litewskich. Jednodniówki wydawały polskie i żydowskie grupy zawodowe (handlowcy, bankowcy, nauczyciele, rzemieślnicy, robotnicy, strażacy) oraz żydowskie organizacje społeczne i dobroczynne. W jednodniówkach polskich eksponowano sprawy patriotyzmu, niepodległości, obronności, wojskowości, wychowania, wyszkolenia wojskowego i sportowego. Sporo miejsca zajmowały sprawy oświaty i szkolnictwa, kultury, literatury, teatru. W jednodniówkach żydowskich ważna była problematyka narodowo-syjonistyczna, społeczna (dobroczynność, sprawy gmin żydowskich), religijna (święta, tradycja), oświatowa oraz zawodowa, ale był też blok jednodniówek literackich, kulturalnych (teatr, kino) i humorystycznych. Charakterystyczne były też jednodniówki lokalne, typu gazet. W jednodniówkach litewskich poruszano głównie sprawy narodowościowe, stosunki polsko-litewskie, położenie Litwinów, przyszłość Litwy i Wilna, historię, kulturę i literaturę litewską. 99 z nich zastępowało numery zawieszanych i likwidowanych przez cenzurę czasopism. Jednodniówki białoruskie miały przeważnie charakter społeczno-polityczny (stosunki polsko-białoruskie, oświata, język i literatura białoruska, aresztowania, strajki). Jednodniówki ukraińskie dotyczyły spraw polityczno-narodowych. Były wydawane zwłaszcza w okresach wyborczych.

This publication presented one day’s papers during the interwar period (from November 1918 till September 1939) within five voivodeships of the Second Polish Republic: Bialystok, Nowogrod, Polesie, Vilnius and Volyn. The goal was to determine the number of these papers in the above voivodships (see appendixes), to reflect their publishing geography (place of publication), publishing chronology, ethnic and linguistic diversity (Polish and national minorities’ papers), and social fragmentation (institutions, copyright organizations, publishers, addressees), as well as to display to some extent the topical profiles of one day’s papers. The basic source for findings the one day’s papers list was Bibliografia polska 1901-1939, vol. 16: Jednodniówki A-Z. Jerzy Traczuk’s monograph Czasopiśmiennictwo białoruskie w II Rzeczypospolitej (1918-1939) (Siedlce 2013) was also used for Belarussian one day’s papers identification. Lithuanian one day’s papers were verified based on Vilnius periodicals’ bibliography for years 1904-1940, developed by the editorial board of Jadvyga Kazlauskaite Vilniaus lietuviu periodiniai leidiniai 1904-1940 : bibliografine rodykle (Vilnius 1988). Additionally, the Marian Fuks’ list Prasa żydowska w Białymstoku (1918-1939) („Studia Podlaskie” 1989) as well as the Central Catalogue of Polish Periodicals at the National Library were used for Jewish one day’s papers’ identification. Ukrainian one day’s papers were also verified based on Eugeniusz Misiło’s list Spis tytułów prasy ukraińskiej w Drugiej Rzeczypospolitej 1918-1939 (Warszawa 1983). The total number of identified one day’s papers in Bialystok voivodship as well as in four other eastern voivodships of the Second Polish Republic amounts to 887. The largest number of one day’s papers was published in Polish language – 379 (42.7%), in Yiddish - 274 (30.9%), in Lithuanian – 94 (10.6%), in Belarussian – 71 (8.0%), in Hebrew – 13 (1.46%), in Ukrainian – 16 (1.8%). 35 (3.9%) of one day’s papers were multilingual (mostly bilingual).Assuming nationality as the criterion, it should be recognized that the Poles published 350 (39.46%) one day’s papers, and the other nationalities - 537 one day’s papers (60.54%), of which Jews published 326 (60%), and the others - 40%: Lithuanians 114 (21%), Belarussians 76 (14%), Ukrainians 16 (3%), Russians 4 (0.74%), Germans 1 (0.19%). In terms of numbers of one day’s papers published, Vilnius voivodeship with 421 (47.5%) papers was the most active, followed by Bialystok voivodeship, with 220 one day’s papers (24.8%) published. In Volyn voivodeship 99 (11.2%) one day’s papers were published, in Polesie voivodeship - 94 (10.6%), in Nowogrod voivodeship - 53, which constitutes for less than 6% of the total number. One day’s papers in the area were issued in 42 locations, mostly in Vilnius – 410, following Bialystok – 96, Grodno – 59, Pinsk – 34, Luck – 28, Brest Over Bug – 27, Kobryn – 24, Kowl – 23, Lomza – 21, Baranowicze – 19, Rowne – 18, Wlodzimierz – 14, Slonim – 12, Nowogrodek – 11, Suwalki – 11, Zambrow – 11.With regards to publishers as well as to one day’s papers’ readers, it is necessary to emphasize the activity of Polish and Jewish youth societies (scouting, educational, paramilitary and sports). Among Jewish publishers, Zionist organizations were essential. Another active environment was the army. A large number of one day’s papers, especially in Vilnius, were published by literary, acting and journalist societies. Both Poles, Jews and Lithuanians were their publishers. Some of one day’s papers were of humorous, humorous/satirical, informational/advertising (theaters’ and cinemas’ programs) character, while Lithuanian one day’s papers promoted young Lithuanian artists’ literature. One day’s papers were also published by Polish and Jewish professional groups (traders, bankers, teachers, craftsmen, labourers, firemen) and Jewish social and charitable organizations.Patriotism, independence, defense, military, education, military and sports training were exhibited in Polish one day’s papers. A lot of space was taken by education, culture, literature and theatre matters.In Jewish one day’s papers national-Zionist, social (charity, Jewish communities’ issues), religious (holidays, tradition), educational and professional, but also a set of literary, cultural (theatre, cinema) and humorous issues were very essential. Local one day’s papers, such as newspapers were also of significant importance. Lithuanian one day’s papers were mainly concerned with national issues, Polish-Lithuanian relations, the position of the Lithuanians, the future of Lithuania and Vilnius, history, culture and Lithuanian literature. 99 of them were replacing the suspended and censorship-liquidated magazines. Belarussians one day’s papers were mostly of socio-political (Polish-Belarusian relations, education, Belarussian language and literature, arrests, and strikes). Ukrainian one day’s papers involved political and national affairs. They were issued especially during the election periods.