Słownictwo aksjologiczne w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Znaczenia tekstowe a konotacje potoczne

Abstract

Tematem opracowania jest słownictwo aksjologiczne zawarte w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z roku 1997. Celem badań jest rekonstrukcja językowego obrazu wartości w ustawie zasadniczej i w wypowiedziach białostockich studentów z lat 2016‒2017 w ujęciu porównawczym. Analiza prowadzi do wskazania podobieństw i różnic w sposobie pojmowania wartości przez ustawodawcę i młodych Polaków. Zbadano również konstytucyjną i potoczną hierarchię dóbr w celu ich porównania. Monografia składa się z dwu części. Pierwsza (Znaczenia tekstowe nazw wartości konstytucyjnych) zawiera analizę słownictwa aksjologicznego obecnego w Konstytucji. W drugiej (Konotacje potoczne nazw wartości konstytucyjnych) prezentowane są wyniki badań nad konotacjami potocznymi wybranych nazw dóbr, które są chronione w ustawie zasadniczej. Obie części poprzedza wstęp teoretyczny dotyczący metodologii i stanu badań nad językiem wartości w Polsce (w ujęciu językoznawców i teoretyków prawa). W zakończeniu wskazano osiągnięte cele badawcze, poddano weryfikacji przyjęte hipotezy i zasugerowano możliwości wykorzystania wyników badania. Pierwsza część opracowania dotyczy prawnej semantyki nazw wartości. Analiza słownictwa aksjologicznego jest poprzedzona przedstawieniem kontekstu społeczno-politycznego, towarzyszącego uchwalaniu ustawy zasadniczej z 1997 roku. W rozdziale pierwszym scharakteryzowano Konstytucję jako gatunek tekstu urzędowego. W drugim rozdziale zaprezentowano listę haseł i trzy sposoby uporządkowania nazw wartości. Omówiono przyjętą metodę identyfikacji tych nazw w tekście i przeprowadzono trojaki podział ich desygnatów. Zaproponowano usystematyzowanie treściowe ‒ wyodrębniono nazwy wartości: sakralnych, uniwersalnych, moralnych, poznawczych, wspólnotowych (społecznych, rodzinnych i narodowych), osobistych, witalnych, politycznych, państwowych i prawnych oraz ekonomicznych. W dalszej kolejności dokonano podziału polowego nazw ‒ wskazano ich rozmaite profile znaczeniowe, przyporządkowane do różnych pól. Trzecim modelem klasyfikacji jest podział analizowanych nazw ze względu na kategorię dóbr ‒ wyróżniono źródła wartości, wartości uniwersalne, wartości podstawowe, wartości instrumentalne, nośniki wartości oraz symbole wartości. Każda z powyższych klasyfikacji ujmuje wyodrębnioną leksykę aksjologiczną z innej perspektywy, wykorzystanej w dalszej części tekstu do rekonstrukcji znaczenia analizowanych nazw. Obraz wartości zawarty w Konstytucji pozwala częściowo odtworzyć ich hierarchiczne uporządkowanie, wskazujące (do pewnego stopnia) na to, które dobra cieszą się szczególną troską prawodawcy, a które mogą podlegać ograniczeniom w sytuacji konfliktu wartości. W rozdziale trzecim i czwartym przeanalizowano tekstowe znaczenia nazw dóbr uniwersalnych i ich oraz wartości podstawowych. W semantyce nazw wartości konstytucyjnych odzwierciedlone są zarówno potrzeby pokolenia Polaków żyjących w latach 80. i 90. XX wieku, jak i szczególny obraz świata, charakterystyczny dla aktu prawnego, jakim jest Konstytucja: wartościuje się głównie te elementy rzeczywistości, które stanowią przedmiot regulacji prawnych i warunkują dobre funkcjonowanie wspólnoty i państwa. Druga część monografii dotyczy znaczeń potocznych nazw wartości konstytucyjnych. Źródłem materiału leksykalnego są wypowiedzi ankietowe 300 białostockich studentów. W pierwszym rozdziale opisano hierarchię wartości wyłaniającą się z badania ankietowego. Zwrócono uwagę na to, które z dóbr są zdaniem respondentów ważne dla wszystkich ludzi, które powinno chronić państwo, które zaś są ważne w środowisku osób biorących udział w badaniu. Analiza odpowiedzi na te pytania ujawniła, że kluczowe znaczenie dla respondentów mają wartości osobiste (wolność, bezpieczeństwo, szczęście),wspólnotowe (rodzina, miłość, przyjaźń), prawne (sprawiedliwość) i witalne (życie). Zbadano także odpowiedzi na pytanie o źródła tych wartości. Studenci wskazali głównie dwa: ludzi i jednostkę. W rozdziale drugim przeanalizowano konotacje potoczne najważniejszych nazw wartości. Potoczna semantyka tych nazw okazuje się w pewnym stopniu odmienna od ich znaczeń konstytucyjnych. Pojęcia aksjologiczne są w wypowiedziach studentów profilowane w taki sposób, że odnoszą się do jednostki i społeczności w przeciwieństwie do wspólnotowo-państwowego punktu widzenia zaprezentowanego w ustawie zasadniczej. W rozdziale trzecim porównano profile tekstowe i znaczenia potoczne badanych kategorii. Sformułowano wnioski płynące z tego porównania oraz ogólne refleksje dotyczące problematyki aksjolingwistycznej. Zestawienie obu badanych źródeł ujawnia wiele różnic w postrzeganiu analizowanych wartości przez ustrojodawcę i białostockich studentów. Ochrona pewnych dóbr w Konstytucji ma na celu dowartościowanie przede wszystkim takich podmiotów, jak państwo, obywatele, społeczeństwo czy naród. Nazwy wartości, które pojawiają się w ustawie zasadniczej, są inaczej rozumiane przez studentów. Odmienności uwidoczniły się głownie w semantyce tekstowej i potocznej nazw wartości osobistych, politycznych (będących w większości nazwami bytów abstrakcyjnych, idei), moralnych, witalnych, ekonomicznych, poznawczych, sakralnych, estetycznych, a także niektórych wartości wspólnotowych. Wśród tych ostatnich odnotowano najwięcej nazw o podobnej konstytucyjnej i potocznej charakterystyce. Ponadto w zbliżony sposób w obu źródłach opisane zostały znaczenia niektórych nazw państwowych, politycznych i prawnych oraz moralnych. W konkluzji stwierdzono, że badanie potocznej semantyki nazw wartości konstytucyjnych warto by przeprowadzić na skalę ogólnopolską. Jego wynik mógłby zostać uwzględniony przy formułowaniu treści nowej ustawy zasadniczej, jeśli taka inicjatywa zostanie w najbliższym czasie podjęta.

The topic of the book is axiological vocabulary contained in the Constitution of the Republic of Poland of 1997. The purpose of the study is to reconstruct the linguistic image of values contained in the Basic Law and in statements of students from Białystok from 2016–2017 in a comparative perspective. The analysis results in indication of similarities and differences in the understanding of values by the legislator and by young Poles. The analysis also covered the constitutional and the colloquial hierarchy of values for the purpose of their comparison. The book consists of two parts. The first one (Textual meanings of names of constitutional values) contains an analysis of axiological vocabulary present in the Con stitution. The second one (Colloquial connotations of names of constitutional values) presents results of research on colloquial connotations with selected names of values that are protected in the Basic Law. Both parts are preceded by a theoretical introduction concerning the methodology and the state of research on the language of values in Poland (in the perspective of linguists and theoreticians of law). Conclusions of the dissertation indicate the achieved research objectives, verify the adopted hypotheses and suggest possible uses for the research results. The first part concerns legal semantics of value names. The source text is the Constitution of the Republic of Poland of 1997. The analysis of axiological vocabulary is preceded by a presentation of the socio‑political context in which the Basic Law of 1997 was passed. Chapter one also characterises the Constitution an official text genre. The second chapter lists the keywords and presents three ways of ordering value names. It discusses the adopted method of identifying those names in the text and conducts a threefold division of their designata. It suggests content systemati sation of value names and distinguishes names of values: sacral, universal, moral, cognitive, community (social, familial and national), personal, vital, political, state and legal, and economic. Later on, it makes a field division of names – it indicates their various semantic profiles, attributed to different fields. The third model of classification is the division of the analysed names in terms of the value category – it covers sources of values, universal values, basic values, instrumental values, value drivers, and symbols of values. Each of the aforementioned classifications addresses a separate axiological lexis from a different perspective, used in reconstruction of the meaning of the analysed names. On the basis of a description of the vision of values contained in the Constitution, their hierarchical ordering was conducted, reflecting (to a certain extent) which values enjoy particular concern of the legislator, and which may be restricted in the event of a conflict of values. Chapters three and four analyse textual meanings of names of value sources, universal values and basic values. The Constitution reflects axiological needs of the generation living in the 1980 s and the 1990 s. Names of values contained in the Constitution are simultaneously profiled in a way corresponding to the image of the world presented in the legal act, namely the Constitution. Evaluation covers mostly those elements of reality that are the subject of legal regulations and condition good functioning of the community and the state. The second part of the book concerns colloquial meanings of names of constitutional values. The source of the lexical material are survey responses of 300 students from Białystok. The first chapter describes the colloquial hierarchy of values. Attention was paid to which values are, according to the respondents, important for all people, which should be protected by the state, and which are important in their environment. The analysis of answers to these questions revealed that, for the respondents, crucial importance is attached to personal values (freedom, safety, happiness), community values (family, love, friendship), legal values (justice), and vital values (life). Answers to a question about sources of these values were also examined. Students indicated mostly two sources: the people and the individual. Chapter two analyses colloquial connotations of the most important names of constitutional values. The colloquial semantics of names these turns out to be largely different that their constitutional meanings. In statements made by students, axiological terms are profiled in such a way that they refer to the individual and the community as opposed to the community‑and-state‑focused point of view presented in the Basic Law. Chapter three compares textual profiles and colloquial meanings of the examined categories. It presents conclusions arising from this comparison and general reflections concerning axiolinguistic issues.The comparison of both sources reveals many differences in the way the analysed values are perceived by the legislator and students from Białystok. Protection of certain values in the Constitution is intended to valorise, above all, such entities as the state, citizens, society, or the nation. Names of values that appear in the Basic Law are understood differently by students. As suggested by survey responses, designated values refer to the greatest extent to the individual – his or her feelings and needs as well as attitudes towards other people, needs. Values in the Constitution are an element of the legal system. On the other hand, statements of the respondents contained few signals indicating their perception of values as standards and principles. The conclusion of the analysis states that the examination of colloquial semantics of names of constitutional values should be carried out nation‑wide. Its result could be considered when formulating the content of the new Basic Law if such an initiative is undertaken in the near future.