Biblijna Maria Magdalena w dramacie polskim przełomu XIX i XX wieku

Abstract

Tematyka i pole badawcze niniejszej rozprawy dotyczy motywu Marii Magdaleny w obrębie późnoromantycznego i młodopolskiego dramatu. We wskazanej, w temacie pracy, kategorii „przełomu XIX i XX wieku” sytuuje się nie tylko dramat młodopolski. Równoprawnym jej bohaterem jest również dramat o Marii Magdalenie autorstwa Krystyna Ostrowskiego (ur. 1811), który moglibyśmy nazwać późnoromantycznym (ukazał się w: Dzieła Polskie Krystyna Ostrowskiego. Dramata i komedie. Ulotne jamby – nowe fraszki – dodatek w 1876 roku). W dramacie Ostrowskiego łączą się elementy romantyczne z charakterystycznymi dla drugiej połowy XIX wieku – dokonuje się w nim heterodoksyjna reinterpretacja wątku magdalenicznego. Młodopolską część moich badań wyznaczają analizy tekstów Antoniego Szandlerowskiego, Karola Huberta Rostworowskiego, Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Natomiast na drugim biegunie chronologicznym znajdujemy tekst o charakterze dramatycznym autorstwa Józefa Jankowskiego, który pochodzi z roku 1928, lecz swymi korzeniami wyraźnie sięga Młodej Polski i Romantyzmu. „Przełomowość”, jest tu więc kategorią dość szeroką, jednak wszystkie dramaty analizowane w pracy różnią się od dramaturgii mieszczańskiej epoki pozytywizmu. Wszystkie łączy też to, że tytułowa bohaterka zawieszona jest między dominium wartości duchowych a pełną pokus sferą cielesności, zaś autorzy badanych tekstów śmiało eksperymentują nie tyle z formą dramatyczną, ile z możliwościami, jakie daje kreacja głównej bohaterki. Dla moich badań szczególnie ważna, ale też jeszcze być może ryzykowana interpretacyjnie, byłaby kategoria dziewiętnastowieczności, definiowana w pracach między innymi Józefa Bachórza, Aliny Kowalczykowej, Tomasza Sobieraja, Anny Janickiej i Ewy Paczoskiej jako wspólna, dość różnokształtna, ale spojona estetycznie i poprzez wspólnotę doświadczeń historycznych przestrzeń literacka lat 1795 – 1918. W istocie dramaty Ostrowskiego, Szandlerowskiego, a nawet późniejszy utwór Jankowskiego, wykazują niemałe podobieństwa właśnie, jako wytwory formacji XIX-wiecznej pojętej jako pełna całość. Konkluzje ostateczne zamykają rozprawę nad kreacją biblijnej Marii Magdaleny w dramacie polskim przełomu XIX i XX wieku i zarysowują pewne propozycje interpretacyjne. Jedno z pytań badawczych niniejszej rozprawy dotyczyło kwestii: kim jest Maria Magdalena, gdy stoi „u granic”, a kim się staje po ich przekroczeniu. W analizowanych dramatach jej życie przed „przekroczeniem granicy” było grzeszne, przepełnione cielesnością, erosem, ale już życie po „przekroczeniu granicy” staje się wypełnione du-chowością i czystą miłością. Związane jest to z problematyką ciała, sposobem jego przedstawiania, łamaniem stereotypów – wszystkim, co miało szokować odbiorcę i popychać do przekraczania granic estetycznych i moralnych. Z jednej strony zaczęły pojawiać się perwersyjne opisy łączące seksualność z duchowością, a z drugiej strony – koncepcja odkrywania i eksponowania natury człowieka i jego instynktownych zachowań. Szczególnym zainteresowaniem cieszyło się przekonanie o nieodpartej sile namiętności, seksu i erotyzmu. Sam akt erotyczny jest przedstawiany w zupełnie innej tonacji. Nie ma tu mowy o idealistycznym „związku dusz”, lecz mówi się o spotkaniu ciał na tle intensywnych zmysłowych doznań. W obrazie erotyki z drugiej połowy XIX wieku przełomu wieków XIX i XX uwagę przykuwa przede wszystkim wątek miłości niszczącej, fatalnej, będącej przedmiotem badań. Takie ujęcie kobiecości miało wpływ na twórców romantycznych oraz młodopolskich. Bowiem recepcja dramaturgicznej kreacji biblijnej Marii Magdaleny dowodzi, iż zyskała ona „twarz” kobiety fatalnej. Zob. Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. J. Bachórz, A. Kowalczykowa, Wrocław – Warszawa – Kraków 1994; A. Janicka, Tradycja i zmiana. Literackie modele dziewiętnastowieczności: pozytywizm i „obrzeża”, Białystok 2015; J. Bachórz, O potrzebie scalenia polskiego wieku XIX; T. Sobieraj, Kulturowy model dziewiętnastowieczności; J. Ławski, Mickiewicz, wspólnota, historia; E. Paczoska, Latarnia czarnoksięska, czyli dziewiętnastowieczność i nowoczesność, „Wiek XIX” R. I. 2008.

The subject and the research theme of this thesis concerns the motif of Mary Magdalene in late romantic and Young Poland drama. As the title of the thesis shows the category of the turn of the 19th and 20th century does not only contain Young Poland drama. Krystyn Ostrowski’s (born 1811) drama about Mary Magdalene can be classified as late romantic and is an equal part of the thesis (It was publishd in 1876 in Dzieła Polskie Krystyna Ostrowskiego. Dramata i komedie. Ulotne jamby – nowe fraszki – dodatek). Ostrowski’s drama joins romantic elements with those from the second half of the 20th century – he reinterprets Mary Magdalene themes with heterodoxy. Young Poland part of my research is focused on the works of Antoni Szandlerowski, Karol Hubert Rostworowski and Kazimierz Przerwa-Tetmajer. The work of Józef Jankowski, from 1928, is on the other side of chronological timeline but it is clearly rooted in Young Poland and Romanticism. The expression ‘at the turn of the century’ is quite a broad category but all of the analyzed dramas differ from bourgeois positivism. All these dramas also present the main character as torn between spiritual values and temptation and lust. The authors experiment not only with drama form but also with the possibilities given by the creations of the main protagonists. The most important definition of ‘nineteenth centuryness’, also considered the most risky one, is the definition present in the works of Józef Bachórz, Alina Kowalczykowa, Tomasz Sobieraj, Anna Janicka and Ewa Paczoska . It is a joint literary space, varied in shape but common for historical experiences from 1795 to 1918. The dramas of Ostrowski, Szandlerowski and even the later work of Jankowski all share many similarities as the works of nineteenth centuryness presented as a wholeness. The conclusions closing the thesis about the creation of biblical Mary Magdalene in Polish drama at the turn of the nineteenth and twentieth century present some proposals for interpretation. One of the research questions was who is Mary Magdalene before she crosses the line and who does she become when she actually does that. In the analyzed dramas her life before crossing the line was filled with eroticism and carnality. But when she crosses the line her life becomes full of spirituality and pure love. These issues were connected with the body image, the way it was presented, the breaking of stereotypes- everything was to shock the recepient and make him cross esthetic and moral boarders. On one hand there were perverse description of sexuality and spirituality and on the other the conception of discovering and showing human nature with its instinct behaviour. The irresistable power of passion sex and eroticism was particularly interesting. The erotic act itself is presented in a different perspective. It is not an idealistic soul relationship but the intense sensual meeting of bodies. Description of eroticism from the second half of the nineteenth century and the turn of nineteenth and twentieth century shows love as a destructive fatal power. Such conceptualization of womanhood influenced romantic and young Poland playwrights. Biblical Mary Magdalene as drama protagonist is perceived as famme fatale. See. Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. J. Bachórz, A. Kowalczykowa, Wrocław – Warszawa – Kraków 1994; A. Janicka, Tradycja i zmiana. Literackie modele dziewiętnastowieczności: pozytywizm i „obrzeża”, Białystok 2015; J. Bachórz, O potrzebie scalenia polskiego wieku XIX; T. Sobieraj, Kulturowy model dziewiętna-stowieczności; J. Ławski, Mickiewicz, wspólnota, historia; E. Paczoska, Latarnia czarnoksięska, czyli dziewiętnastowieczność i nowoczesność, „Wiek XIX” R. I. 2008.