Melodramatyzm i powieść (Żeromski, Mniszkówna, Strug). Od rytuału do sensacji

Abstract

Zebrane w książce analizy pokazują, iż melodramatyzm, występujący i ukształtowany w melodramacie scenicznym, pod wpływem procesów i przemian demokratyzacji kultury, staje się w prozie odrębną kategorią estetyczną o szerokim znaczeniu i oddziaływaniu. W jego skład wchodzą elementy charakterystyczne zarówno dla kultury popularnej (np. występowanie klisz literackich, powtarzalnych postaci i ich zachowań), jak i dla kultury wysokiej (np. konflikt między wartościami duchowymi i materialnymi, świat spolaryzowany: dobro i zło, cnota i zagrożenie, niewinność i doświadczenie; wielkie spektakle historyczno-społeczne, jako tło wydarzeń: rewolucja, wojna). Melodramatyzm przedstawia zdesakralizowany świat w chaosie, w którym społeczność musi odnaleźć bądź zrekonstruować system znaków w celu pokonania i usunięcia zła, dla oczyszczenia porządku socjalnego. Melodramatyzm tworzy pięć podstawowych elementów: silny patos, emocjonalne opisy sytuacji i postaci, moralna polaryzacja, nieklasyczne struktura narracji i spektakularne efekty. Przedstawia świat poddawany przeobrażeniom, dlatego też jego bohaterami są postacie przebywające w zmiennej, fragmentarycznej przestrzeni. Otoczenie to sprawia początkowo wrażenie idealnego, dopiero wtargnięcie złego powoduje, iż musi ono zostać poddane redefinicji. Fabuła utworu melodramatycznego jest osadzona w konkretnej historii, ale ze względu na ilość wydarzeń, wątków (przygodowych, sensacyjnych), nagłych zmian, czytelnik odnosi wrażenie, iż spotka się z uniwersum, które wymyka się kontroli. Metodologia pracy zakładała krytyczne połączenie dwóch dyskursów naukowych: właściwego dla badań kultury i literatury popularnej oraz takiego, który dotyczy kultury i literatury wysokiej. Szczególnie istotna wydała się weryfikacja następujących hipotez. Po pierwsze, melodramatyzm pojawia się wtedy, gdy w świecie przedstawionym, mającym swój pierwowzór w świecie historycznym, występuje wiele elementów poświadczających jego przejściowość, rozpad, defragmentację tradycyjnych wartości i ich reprezentantów, powstałą na skutek: wydarzeń rewolucyjnych prowadzących do relatywizacji ludzkich zachowań, ingerencji obcego w spetryfikowaną zwyczajem i wyobrażeniami zamkniętą grupę ludzi, stan społeczny, kryzysu ekonomicznego i percepcyjnego, wynikającego z braku zdolności przystosowawczych jednostki, potęgowanego wydarzeniami sensacyjnymi i katastroficznymi, modyfikowanymi przez środki masowego przekazu i popularną rozrywkę. Po drugie, melodramatyzm wprowadza intensyfikację wszystkich środków wykorzystanych do opisu tego świata oraz, na prawach eksperymentu, przestaje być identyfikowany wyłącznie z rozrywką i staję się ważnym modusem dla spraw, które często były przypisane wyłącznie do kultury elitarnej. Po trzecie, postacie, wikłając się w sytuacje związane z miłością, nabierają statusu obcego w wielu środowiskach, uczestniczą w różnych rytualnych formach przejścia, przebywając na przemian w sferze sacrum i profanum, ich zachowanie podlega modyfikacjom związanym z przebywaniem w określonych przestrzeniach. Nieprzypadkowo również dokonano wyboru akurat tych trzech pisarzy, autorowi zależało bowiem na zaprezentowaniu przedstawicieli różnych poziomów obiegów literackich, a także tych ich utworów, co dotyczy zwłaszcza tekstów Żeromskiego i Struga, które zawierają elementy właściwe zarówno dla literatury wysokiej, jak i popularnej. Zamierzeniem badawczym autora niniejszej książki jest wypełnienie istotnej luki w wiedzy na temat obecności typowych dla melodramatyzmu elementów w wybranych utworach prozatorskich do roku 1939, a także zwrócenie uwagi na czynniki ujawniające się w analizowanych tekstach, których znajomość, wykrycie i zinterpretowanie nie tylko wzbogaca dotychczasowe odczytanie dzieł Stefana Żeromskiego, Andrzeja Struga czy Heleny Mniszkówny, ale również w sposób pełniejszy ujawnia dynamikę rodzimego modernizmu, którego opozycyjny światopogląd jest wyznaczony między innymi przez dialektykę literatury wysokiej i popularnej Zinterpretowane fabuły pokazywały świat, w którym zło staje się nieumotywowane i nieprzewidywalne (Dzieje grzechu), a przeszkody dla działań bohaterów są mnożone i niemożliwe do usunięcia (powieści Andrzeja Struga). Melodramatyzm w tekstach Żeromskiego występuje w funkcji podrzędnej wobec tragicznego wydźwięku działań postaci. Mniszkówna pokazuje z kolei mroczną stronę opętanych pożądaniem mężczyzn i umiejętnie łączy różne kody (sakralny, psychologiczny, właściwy dla powieści gotyckiej). Andrzej Strug w sposób uniwersalny definiuje wpływ kapitału na kondycję jednostki, nie dając bohaterom nadziei na zachowanie jakichkolwiek tradycyjnych fundamentów świata sprzed przemiany. Zmusza ich do indywidualnych wyborów, które czynią z różnym skutkiem. W analizowanych utworach coraz mniejszą rolę zaczyna odgrywać tradycyjnie rozumiana miłość – fundament melodramatyzmu – staje się ona dewiacyjna, drapieżna, nieopanowana, patologiczna, prowadzi do zgonu, bądź, tak jak w tekstach Struga, jest niepotrzebna. Postacie przestają mówić (Pobratyńska, Rudecka, Tarłówna, aktorka Ina), a ich artykulacja polega na uruchomianiu kodów symbolicznych, kulturowych wizualnych. Melodramatyczne, upraszczające przedstawienia pokazywały środowiska słabo pisarzom znane, obce im, ale ważne i interesujące dla podjętej przez nich refleksji nad światem. Nawet jeśli Żeromski w przedstawieniach uwodziciela nawiązuje do własnych doświadczeń opisanych w Dziennikach, to są to doświadczenia bohatera stworzonego na potrzeby tekstu. Język czy gesty postaci Mniszkówny nie są autentyczne, bo sporadyczne jej kontakty z arystokracją nie dały jej możliwości oddzielenia przypadkowego i indywidualnego od typowego. Obraz Ameryki Struga jest zaś stereotypowy i również osobiście nie rozpoznany. Melodramatyczne, spolaryzowane i jednoznaczne obrazowanie służy autorowi Żółtego krzyża do przedstawienia abstraktu, konstrukcji światopoglądowej, mechanizmu rządzącego światem, a nie świata, zastępuje dyskurs, a właściwie, jak wynika ze streszczonego odczytu Struga, go ilustruje. W poszczególnych rozdziałach zostały przeanalizowane związki powieściowego melodramatyzmu z rytuałem, romansem, powieścią gotycką, sensacją. Jednocześnie zwrócono uwagę na stałe dla melodramatu figury oraz ich przeobrażenia w konfrontacji z nowoczesnością. Do pełniejszego obrazu melodramatyzmu celowo wybrano twórców różnorodnych. Przedstawione w pracy rozważania poświęcone melodramatyzmowi w wybranych powieściach napisanych przed 1939 rokiem z pewnością nie wyczerpują wszystkich aspektów jego funkcjonowania ani w omawianych utworach, ani – zwłaszcza - w literaturze polskiej pierwszych dziesięcioleci XX wieku, ale dowodzą, iż zarysowana problematyka zasługuje na wyodrębnienie i badanie.

The book Melodrama and Novel (Żeromski, Mniszkówna, Strug). From Ritual to Sensation is the first book-volume publication written in Polish that wholly focuses on relations between melodrama and novel in the first decades of the twentieth century. The publication achieves two broadly defined aims. Firstly, it deepens our understanding of relations between melodrama and novel in the work of the mentioned writers. Secondly, it confirms the link between melodrama-related phenomena and novel, which has not been widely documented. It has been the first publication to show aforementioned relation in both literary and popular fiction. I presented initial research conclusions at academic conferences. Discussing the subject with esteemed experts proved that the chosen subject deserves to be developed as a distinct dissertation. The analyzes collected in the book show that melodramaticism occurring and shaped in stage melodrama is becoming a distinct esthetic prose category exerting widespread importance and impact due to the processes and changes resulting from culture democratization. Melodramaticism consists of elements characteristic for both popular culture (e.g. the occurrence of literary cliches, recurring characters and their behaviors) and high culture (e.g. the conflict between spiritual and material values, the polarized world: good and evil, virtue and threat, innocence and experience, or great historical and social spectacles as a background of events: a revolution or a war). Melodramaticism depicts a deconsecrated world in chaos where a community must find or reconstruct the system of signs or symbols in order to defeat and eliminate evil and purify social order. Melodramaticism creates five elementary elements: strong pathos, emotional descriptions of situations and characters, moral polarization, non-classical narrative structure and spectacular effects. It shows a changing world subject to transformations, hence its characters are individuals living in variable fragmentary space. Initially, this surrounding appears to be ideal but the intrusion of evil evokes its necessary redefinition. The plot of a melodramatic work is set within a specific story but because of the number of events, threads (adventurous and sensational) and sudden changes, a reader has an impression that they will encounter the universe which is getting out of control. The methodology of the work assumed a critical connection of two scientific discourses: one appropriate for research on culture and popular literature and another referring to culture and high literature. Verification of the following hypotheses seemed to be particularly important. Firstly, melodramaticism appears when the presented world modeled on a historical one contains many elements confirming its temporariness, decay and defragmentation of traditional values and their representatives, which occurs due to: revolutionary events leading to relativization of human behaviors, an alien interfering in a closed group of people fossilized by customs and imaginations, a social state, economic and perceptual crisis resulting from the lack of an individual’s adaptive skills, strengthened by sensational and catastrophic events modified by mass media and popular entertainment. Secondly, melodramaticism introduces intensification of all devices used to describe this world and, under the rules of an experiment, ceases to be identified solely with entertainment and becomes an important modus for the matters which have frequently been ascribed exclusively to elite culture. Thirdly, getting entangled in situations connected with love, characters acquire a status of an alien in many environments, participate in various ritual forms of transition entering the sphere of sacrum and profanum alternately while their behavior is subject to modifications connected with entering specific space. The choice of exactly those three writers has not been accidental as well since it has been the author’s particular intention to present representatives of different levels of literary circulations and such their works which contain elements typical for both high and popular literature, particularly in case of S. Żeromski and A. Strug’s texts. The author’s research intention is to fill in a considerable gap in the studies on the presence of elements typical for melodramaticism in selected prose writings before 1939 and draw attention to the factors displayed in the analyzed texts, the knowledge, discovery and interpretation of which do not only enrich previous comprehension of Stefan Żeromski, Andrzej Strug or Helena Mniszkówna works, but also reveal in a more profound manner dynamism of our national modernism whose opposing attitude is determined, among others, by dialectics of high and popular literature. In the chapter on Żeromski's work, I emphasize the situation of characters living in liminal forms, in situations between structures. The protagonists face contemporary problems, such as religious crisis, the destruction of traditional modes of behavior with regard to love, anomie in family and friendship, brutalization of erotic life, seeking home, the characters facing endless traveling, exile, vagrancy. Żeromski's protagonists never reach any postliminal structure. They do not participate in creating it or in any other form of inclusion. They stay in a constantly potential phase, in endless transition, suspension caused by separation, exclusion from the context they left. The liminal state usually ends with main character's death: Nienaski gets shot, Ewa dies from wounds, Xenia Granowska dies from an illness, Witold Granowski is hanged. Piotr Rozłucki faces not death, but captivity. The liminal phase that the characters stay in does not end with stabilization. They do not reach any finish line, it is a constant process, staying at a threshold. No order that organized the characters' life before the crisis is kept. No satisfaction is granted from attempts of regaining sense or fixing the world. In Żeromski's work, there is no place for returning to the forms from before the transformation, to the everyday life, that has shaped the protagonists before entering the initiation phase. The transformation of an individual operating under the influence of different rituals does not affect just them, but also has ties to the overall transformation of the world and environment. In the third chapter, I mentioned the use of gothic novel esthetics by Helena Mniszkówna. It enables her to show the hidden urges of the characters and themes related to desire by combining sentimentalism and gothicism. Gehenna keeps the ideology of the novel of Polish Eastern Borderlands, a conservative one, typical of Polish texts from the turn of the centuries. However, it also describes the behavior of its heroines in quite a bold manner, much braver than accounts of sexual antics and follies in novels by canonical writers of Polish horror genre, like Mostowska or Bernatowicz, or in novels of the manorial genre: Klemens Junosza (Klemensa Szaniawski) and Jan Zachariasiewicz. In melodramas written in the beginnings of twentieth century one can find cases of hysteria, violence, sensation, horror, paranoia, neurosis. In novels by Mniszkówna, who is the most famous Polish melodrama writer, one can also find an abundance of those themes, which are not found in romance novel. Mniszkówna's success in terms of readership stems from combining elements typical of romance novel, gothic novel, widely defined high-brow culture and patterns used in popular literature. The most important pattern linking both analyzed novels is the “damsel in distress” trope. Mniszkówna uses tropes characteristic of both traditional romance novel and gothic melodrama, utilizes attractive patterns, seeks to surprise the reader, aiming to cause a cathartic effect. Mniszkówna's melodrama novel does not seem overly complicated, but its storytelling is structured in an interesting and intentional manner. She references the traditional horror novel (particularly in Gehenna). While keeping the patterns characteristic of novel of manners, Bildungsroman and the novel of Eastern Borderlands, the writer shows how evil intervenes in character's everyday life. She does so without falling into fairy tale or idealization. However, the texts keep their conservative stance, gothicism is utilized to widen the understanding of dialectics of Good and Evil. Ever since The Monk by Lewis, the gothic form allows a blunter, less censored take on human sexuality, which is why Mniszkówna uses depictions typical of gothic novel, while keeping the didactic moral of the story. Melodramatic tropes make the storytelling more attractive, as well as help reach the “moral” concerning the way instincts, desire or oppression function. They also help reflect on the maintaining of traditional concepts of love, or leaving those behind. The fourth chapter focuses on the novels by Andrzej Strug. His characters face diverse forms of crisis (macro-scale history and politics, family, interpersonal communication). As a result they experience desolation, inertia and vulnerability. They then try to reestablish different forms of order in their environment. All of the novels present individuals facing disintegration of their environment and check their condition and problem solving abilities. The protagonists' actions stem from not understanding the rules that govern the world, from a wrong evaluation of their status quo. Those individuals ultimately fail, because the social sphere that has been constructed forces protagonists into melodramatic roles, makes them act in a devoid of social relations, inauthentic manner. One of such characters is a movie star, Eva Evard. The changes in her consciousness can be linked to neurotic arousal, to the way falsehood influences all actions. Conscious of the cultural role of cinema, Strug's novel shows people fascinated with cinematic illusions and the capacity it holds for encouraging certain actions. Eva's melodramatic image intrigues the spectators. They try to fit her into the modernist artist framework, existing seemingly outside the natural flow of history. The heroine belongs exclusively in cinematic space, within the visual realm, as a realization of her many roles. Facing authenticity, which in her case means temporary recognition of her time being over and a premonition of death, proves to be an extreme experience for her. In Miliardy [eng. Billions] the story of the world ending is presented with a depiction of confusion of the most influential citizens, the selfish members of the owners class. The imminent change will be fueled with the aggression and rejection of the poor seeking vengeance for years of economic exploitation. However, the ending depicted in Miliardy was supposed to be global. Ethical degeneration will be met with collapse of civilization as we know it. The characters act in a sensational manner as they are confronted with changing situations. It serves a similar purpose in the novel as it did in theatrical melodrama – it reduces the distance between the reader/spectator and the characters. It is characteristic of Strug's novels that they stay unresolved, without any positive ending. However, the “defeat melodrama” pattern is too narrow to describe his novels. For example, in Żółty krzyż [eng. Yellow Cross] Eva's death is absurd, it does not aim to illustrate an idea. Her death resembles the tragic endings of canonical works of literary fiction, such as Dostoyevsky's Demons, Kafka's The Trial or Witkacy's Farewell to Autumn. If sensation is treated as one of the essential categories in analyzing melodrama, one can see that in Strug's novels it helps construct the storytelling. It shows an individual acting under the influence of multiple shocking experiences shaping their behavior in a world where traditional morality is not as much as lost, but dispersed, or it serves a different purpose, mainly the financial one. Melodramatic and simplified presentations showed the environments that the writers were not familiar with. Nevertheless, they were important and interesting because of the reflection on the world they depicted. Even if S. Żeromski refers to his own experiences described in Dzienniki (Journals) presenting a seducer, these are still experiences of the main character created for the needs of a text. The language or gestures of H. Mniszkówna’s characters are not authentic because her sporadic contacts with aristocracy did not provide her with an opportunity to separate the accidental and individual from the typical. What is more, A. Strug’s image of America is stereotypical and not personally discovered as well. Melodramatic, popularized and unambiguous imaging serves the author of Żołty krzyż (Yellow Cross) to present the abstract, a construction of the worldview and a mechanism ruling the world rather than the world itself. It replaces a discourse or, in fact, illustrates it as it results from A. Strug’s summarized interpretation. Reflections on melodramaticism in selected novels written before 1939 presented in the work definitely do not exhaust all aspects of its functioning neither in discussed works nor in the Polish literature of the first decades of the 20th century in particular. Nevertheless, they prove that the outlined issues deserve distinction and research.