Pietro Vidoni - nuncjusz w Rzeczypospolitej 1652-1660

Abstract

Spośród nuncjatur papieskich w Rzeczypospolitej jedną z najciekawszych stanowi nuncjatura Pietro Vidoniego. Skomplikowana sytuacja Rzeczypospolitej wymagała od przedstawiciela papieskiego intensywnych zabiegów dyplomatycznych w obronie stanu posiadania i pozycji Kościoła katolickiego. W pracy została przedstawiona działalność nuncjusza w kontekście sytuacji politycznej ówczesnej Rzeczypospolitej. W toku analizy źródłowej zarysowały się trzy główne nurty szczególnych zainteresowań i działań nuncjusza Pietro Vidoniego. Dotyczyły one wojny z Moskwą, konfliktu z Kozakami oraz najazdu szwedzkiego, z naciskiem na porozumienie polsko – cesarskie i uratowanie dominium warmińskiego. Wyżej wspomniane problemy wiązały się bezpośrednio z obroną wyznania unickiego i rzymsko–katolickiego, co wymagało od nuncjusza niebywałych umiejętności politycznych i dyplomatycznych. Praca powstała głównie na podstawie dokumentów znajdujących się w Archivio Secreto Vaticano, w Bibliotece Watykańskiej i w Archivio Storico de Propaganda Fide. Nieocenionej wartości wydaje się być w tym kontekście korespondencja nuncjuszy, w której odnaleźć można informacje nie tylko o sprawach Kościoła i religii, ale również o wielu szczegółowych kwestiach politycznych czy nawet swoistych przemianach kulturowych. W pracy podjęto próbę charakterystyki osobowości nuncjusza Vidoniego i formacji intelektualno–religijnej jego rodziny, ze szczególnym uwzględnieniem pochodzenia i kościelno–społecznej pozycji rodu Vidonich. Jednym z pierwszych problemów, przed którym musiał stanąć nowo mianowany nuncjusz stała się kwestia unitów. Należy przy tym zaznaczyć, że problem wyznania unickiego trwał od początku jego istnienia. Vidoni zatem kontynuował działalność swoich poprzedników. Rzym stał się najbardziej gorliwym obrońcą unii. Kolejni nuncjusze otrzymywali w swych instrukcjach jednoznaczne w tym względzie wskazówki. W wyniku prześladowań unitów po podpisaniu ugody perejasławskiej, nuncjusz został zmuszony do zajęcia oficjalnego stanowiska w tej sprawie. Problem utrzymania unii, obok zabiegów wokół stworzenia ligi antytureckiej, był priorytetowym punktem polityki Stolicy Apostolskiej. Wiązało się to oczywiście z daleko idącą polityką papiestwa, której celem było stworzenie trwałej unii z Kościołem wschodnim pod protektoratem Rzymu. Kolejnym problemem przedstawionym w pracy stanowił kryzys w stosunkach nuncjusza z królem, wywołany porozumieniem w Niemieży z 3 listopada 1656 r. Pokój z Moskwą, a przede wszystkim jego postanowienia zaniepokoiły poważnie Stolicę Apostolską. Vidoni oficjalnie zaprotestował przeciwko elekcji cara na króla polskiego. Jan Kazimierz, sugerując się dobrem państwa, wyraził ostrą dezaprobatę wobec zachowania nuncjusza. Król wyraźnie dał do zrozumienia Vidoniemu, że nie może stracić całego Królestwa dla unii. Niezadowolony był również z postawy nuncjusza i jego działalności, która, według monarchy, miała podburzać pokój publiczny i naruszać porozumienie z Moskwą. Vidoni odpowiedział królowi, że działał zgodnie z sumieniem i z tym, co nakazywał mu pełniony urząd oraz że jest przeciwny układom, które działają na szkodę religii katolickiej. Według nuncjusza sprawa zmiany konfesji przez Aleksego Michajłowicza, a co za tym idzie całego Księstwa Moskiewskiego, nie miała racji bytu. Oficjalna i zdecydowana protestacja dyplomaty przeciwko elekcji cara spotkała się również z niezadowoleniem części episkopatu łacińskiego. Do tej pory w historiografii polskiej nie doceniano roli, jaką odegrał nuncjusz Pietro Vidoni podczas rozmów polsko – kozackich sfinalizowanych na sejmie 1659 roku, kiedy to został ratyfikowany traktat unii hadziackiej. Zaangażowanie nuncjusza dotyczyło przede wszystkim utrzymania wyznania unickiego, bowiem ustalenia w Hoszczy z 1658 r. zawierały punkt o zniesieniu unii. Nuncjusz złożył protesty przeciwko porozumieniom, uznając je za godzące w wyznanie katolickie i wchodzące w kompetencje Stolicy Apostolskiej. Podjął działania nawet u samego Iwana Wyhowskiego. W zaistniałej sytuacji politycznej pokój z Kozakami stał się priorytetem. Nawet hierarchia kościelna widziała w tym porozumieniu możliwość odzyskania części majątków katolickich utraconych na Ukrainie. Stolica Apostolska na bieżąco była informowana przez nuncjusza o wydarzeniach w Rzeczypospolitej i o rozmowach polsko–kozackich. W zaistniałej sytuacji nuncjusz otrzymał polecenie, aby drogą dyplomatyczną walczył o jak najkorzystniejsze warunki porozumienia, oczywiście w miarę jego możliwości. Dopiero później, gdyby jego działania nie przyniosły oczekiwanego rezultatu, nuncjusz mógł wnieść oficjalny protest. Kongregacja sugerowała nawet możliwość przekupstwa Iwana Wyhowskiego, metropolity Dionizego Bałabana czy posła Teodorasa Greka. Kategorycznie i konsekwentnie jednak odmawiała zgody na likwidację unii czy też przejścia unitów na ryt łaciński, jak to sugerował sam król. W wersji porozumienia polsko – kozackiego podpisanego w obozie pod Hadziaczem znalazł się punkt znoszący wyznanie unickie na terenie całej Rzeczypospolitej Trojga Narodów. Zatem nuncjusz zdecydował się na złożenie protestów przeciwko unii hadziackiej. Ostry i zdecydowany sprzeciw Vidoniego wywołał konflikt ze środowiskiem wyższych urzędników państwowych. Nuncjusz posunął się nawet do gróźb ekskomuniki i wieszania protestów na drzwiach świątyń. Nie dawał za wygraną i prowadził wzmożone zabiegi u króla, apelując o pomoc w utrzymaniu unii. Działania te przyniosły oczekiwany rezultat, bowiem w dalszych rozmowach polsko–kozackich, na wyraźne polecenie Jana Kazimierza, nie mogło być mowy o zniesieniu unii. Umiejętności dyplomatyczne Vidoniego zostały doskonale wykorzystane w obliczu konfliktu, z jakim musiała się zmierzyć Rzeczpospolita, a mianowicie z najazdem Karola Gustawa w lipcu 1655 r. Zaangażowanie nuncjusza wydaje się być podyktowane nie tylko trudną sytuacją kraju jego misji, ale również pogarszającym się stanem Jana Kazimierza. Nuncjusz stopniowo zdobywał coraz większy wpływ na króla, ale też ukazał się jako jego prawdziwy powiernik i osoba najlepiej poinformowana na polskim dworze. Niewątpliwie jedną z największych bolączek Stolicy Apostolskiej, a tym samym nuncjusza była trudna sytuacja Warmii w okresie najazdu szwedzkiego. Dominium to zarządzane przez biskupa Wacława Leszczyńskiego było pożądane przez wszystkie zainteresowane w konflikcie strony, zarówno przez Szwedów w ramach idei utworzenia dominium maris Baltici, przez elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma, przez Stolicę Apostolską, jako bezpośredniego zwierzchnika tych ziem, a także przez samą Rzeczpospolitą w osobie króla Jana Kazimierza, jako protektora tej diecezji. Stolica Apostolska traktowała Warmię jako ostatni bastion rzymsko-katolicki na terenach Prus, co też zapewne tłumaczy tak żywe zainteresowanie nuncjusza jej wojennymi losami. Obok problemu obrony unitów w czasie formowania się unii hadziackiej, tematyka diecezji warmińskiej należała do najczęściej poruszanych w korespondencji Pietro Vidoniego. Sprawa Warmii wiązała się bezpośrednio z osobą elektora Fryderyka Wilhelma, któremu nuncjusz poświęcił sporo miejsca w swoich relacjach do Rzymu. Zgodnie z instrukcjami przekazywanymi mu z Sekretariatu Stanu Stolicy Apostolskiej Vidoni w stosunku do polityki elektora przejawiał dużą, zresztą jak się później okazało, uzasadnioną ostrożność. Jednocześnie jako osoba doskonale orientująca się w sytuacji wojennej nuncjusz zdawał sobie sprawę, że Jan Kazimierz potrzebuje zbuntowanego wasala, nawet kosztem suwerenności Prus. Jego zabiegi dyplomatyczne skupiły się na ocaleniu Warmii spod skrzydeł elektora. Chyba najważniejszy aspekt nuncjatury Pietro Vidoniego w dobie II wojny północnej stanowił problem sojuszu polsko-cesarskiego. Najgorętszym zwolennikiem sojuszu polsko – cesarskiego był właśnie nuncjusz, i to w sposób szczególny na tej kwestii skupił swoją całą uwagę dyplomatyczną w tym okresie. Dla swojej misji pozyskał też wiernego i skutecznego towarzysza, jakim był wysłannik cesarza Franz Paul von Lisola. Z trudem osiągnięty sukces w formie długo oczekiwanego sojuszu zawarty 27 maja 1657 r. nie zakończył współpracy Vidoniego z Lisolą, wręcz przeciwnie zmusił obu dyplomatów do jeszcze aktywniejszej pracy w celu jego utrzymania i pozyskania do wspólnego porozumienia osoby elektora. Nuncjatura Pietro Vidoniego jest szczególnie ważna w pogłębieniu wiedzy na temat dyplomacji papieskiej w I Rzeczypospolitej. Jest przede wszystkim kontynuacją polityki poprzedników nuncjusza, co doskonale ukazują pierwsze lata jego nuncjatury. Dzięki temu misja Vidoniego doskonale ugruntowuje już sformalizowaną i rozwiniętą strukturę nuncjatury apostolskiej w Polsce. Z drugiej strony rzutuje ona w sposób wyjątkowy na następców nuncjusza, wytyczając nowe kierunki i metody działań dyplomatów papieskich.

Among all the Apostolic Nunciatures in the Polish-Lithuanian Commonwealth, the nunciature of Pietra Vidoni was the most interesting. The complicated situation of the Commonwealth in the 17th century required intensive diplomatic activities of the papai representative to protect the position and possessions of the Catholic Church. The work presents the nuncio's activity in the context of the political situation of the contemporary Commonwealth. Source analysis has led to the determination of three main trends of special interests and activities of nuncio Pietra Vidoni. They referred to the war with Muscovy, the conflict with Cossacks, and the Swedish invasion, with the emphasis of the treaty between Poland and the Empire and saving the Archdiocese of Warmia. These problems were directly connected with defending the Uniate and Roman Catholic religions, which required great political and diplomatic skills. The work was mostly written on the basis of documents from Archivio Secreto Vaticano, the Vatican Apostolic Library, and Archivio Storico de Propaganda Fide. What is especially valuable in this context is the correspondence between nuncios, providing information not only on matters concerning the Church and religion but also on many specific political issues or even cultural transformations. The work is an attempt to characterise the nuncio's personality and the intellectual and religious condition of his family, with particular consideration of the origin and position of the Vidoni family in the Church and in the society. One of the first problems the newly appointed nuncio faced was the issue of the Uniates. Actually, the problem with the Uniate Church had existed since the appearance of that religious group. So Vidoni continued the activity of his predecessors. Rome became the fiercest defender of the Union and the successive nuncios received elear instructions regarding this matter. Another problem presented in the work is the crisis in the relationship between the nuncio and the king, resulting from the Truce of Niemież of 3rd November 1656. The Holy See was seriously disturbed by the treaty with Muscovy, and especially by some of its provisions. Vidoni officially protested the election of the Tsar as the Polish king. For the sake of the country, John II Casimir strongly disapproved of the nuncio's behaviour. He was also displeased with the nuncio's attitude and his activity, which according to the king led to disturbing the public peace and violating the treaty with Muscovy. Vidoni replied to the king that he had done according to his conscience and the office he was holding, and that he was against agreements which were detrimental to the Catholic religion. In the nuncio's, the question of conversion of Aleksey Mikhailovich, and consequently, the who le Muscovy, was ridiculous. The diplomat's official and strong protest against the Tsar's election also triggered disapproval of part of the Latin bishops. In the version of the Polish-Cossack treaty signed in the camp near Radiach, there was a provision prohibiting the Uniate religion within the whole Polish-Lithuanian-Ruthenian Commonwealth. Therefore, the nuncio decided to protest the Treaty of Radiach. Vidoni's strong opposition resulted in a conflict with the circle of higher govemment officials. The nuncio even resorted to threats of excommunication and pinning protests to church doors. He would not give up and intensively appealed to the king, requesting his assistance in maintaining the union. The activities brought about the expected result: at the order of John II Casimir, the issue of abolishing the union was not to be mentioned in further Polish-Cossack negotiations. Vidoni's diplomatic skills were extremely useful at the moment of the conflict faced by the Commonwealth, i.e. Charles X Gustav's invasion in July 1655. The nuncio's engagement seemed to be motivated not only by the difficult situation of the country where he was serving but also by the deteriorating condition of the king John Casimir. The nuncio was gradually able to influence the king more and more, but he was also the king's real confidant and the best informed person in his environment. Undoubtedly, one of the greatest problems the Holy See and the nuncio himself faced was the difficult situation of Warmia during the Swedish invasion. The Holy See treated Warmia as the last man standing of Roman Catholicism in Prussia, which is the obvious explanation of the nuncio's keen interes! in its lot during the war. Apart from defending Uniates in the face of the Treaty of Radiach, the matter of the Archdiocese of Warmia was one of the most often mentioned in Pietro Vidoni's correspondence. The issue of Warmia was directly connected with Frederick William the Elector of Brandenburg, extensively discussed by the nuncio in his reports to Rome. Following the instructions from the Secretariat of State of the Holy See, Vidoni was very cautious about the elector's policy. As later proven, that caution was justified. Besides, as a person perfectly knowledgeable about the situation during the war, the nuncio was aware that John Casimir needed the rebellious vassal, even at the expense of Prussia's independence. His diplomatic actions concentrated on saving Warmia from the elector. The most important aspect of Pietro Vidoni's nunciature during the Second Northern War was probably the issue of alliance between Poland and the Empire. The nuncio was the keenest supporter of that alliance, and he particularly focused all his diplomatic efforts on it. He even gained a loyal and effective companion in his mission: the Emperor's envoy, Franz Paul von Liso la. The finally achieved success - the alliance of 27th May 1657 - was not the end of the collaboration between Vidoni and Liso la; to the contrary, it forced both diplomals to work even more intensively to retain it and to extend the alliance by gaining the elector, too. Pietro Vidoni's nunciature is particularly important in deepening our knowledge on Papai diplomacy in the Polish-Lithuanian Commonwealth. It was first of all a continuation of his predecessors' policy, particularly evident in the initial years of the nunciature. Thus, Vidoni's mission excellently consolidated the already formalised and well developed structure of Apostolic Nunciature in Poland. On the other hand, it affected the nuncio's successors in a unique way, setting new directions and methods of activity of the future Papai diplomats.