Podręcznik do języka rosyjskiego jako narzędzie kształtowania kompetencji interkulturowej w warunkach szkolnych w wybranych państwach Unii Europejskiej

Abstract

Przedmiot podjętego w rozprawie badania jest złożony i obejmuje kompetencję interkulturową w formalnym kształceniu obcojęzycznym rozwijaną za pomocą podręcznika szkolnego w wybranych krajach UE. Na podstawie ustaleń terminologicznych, przedmiot niniejszego badania ujęto holistycznie, skupiając się na jego poszczególnych składnikach KI – wiedzy, postawach oraz umiejętnościach. Po drugie, przy formułowaniu przedmiotu badania założono, że kształtowanie kompetencji interkulturowej w warunkach szkolnych powinno być procesem dostosowanym do potrzeb wynikających z wieku uczniów uczestniczących w edukacji językowej. Wreszcie, przyjęto, że podręcznikowa koncepcja interkulturowości realizuje się zarówno w warstwie słownej, jak i warstwie wizualnej materiałów dydaktycznych. Główny cel badawczy dotyczy zdiagnozowania podobieństw i różnic w podręcznikach do nauki języka rosyjskiego jako obcego pod kątem kształtowaniu KI w warunkach szkolnych w wieku wczesnej adolescencji w wybranych krajach Unii Europejskiej. Do analizy wybrano podręczniki do nauki języka rosyjskiego jako obcego z Polski, Czech, Niemiec oraz z Bułgarii. Dysertacja składa się ze wstępu, trzech rozdziałów teoretycznych, rozdziału metodologicznego, rozdziału prezentującego wyniki badania, zakończenia, streszczenia w języku angielskim i rosyjskim, bibliografii oraz aneksów. Rozdział pierwszy stanowi tło dla dalszych rozważań nad problematyką kompetencji interkulturowej. Celami jego pierwszych dwóch części są: wskazanie na nierozerwalny związek języka i kultury oraz określenie znaczenia edukacji międzykulturowej w kontekście edukacji językowej. Kolejne fragmenty rozdziału wskazują na przedmiot podjętego badania – kompetencję interkulturową. Ze względu na charakter badania i jego poszczególne aspekty, uwzględniono również znaczenie KI w formalnym kształceniu językowym w wieku wczesnej adolescencji. W rozdziale drugim podjęto próbę scharakteryzowania głównych założeń europejskiej polityki językowej. W rozważaniach niezbędne okazało się również skonfrontowanie najważniejszych wytycznych polskiej, czeskiej, bułgarskiej i niemieckiej polityki edukacji językowej w kontekście kształtowania kompetencji interkulturowej. W trzecim, ostatnim rozdziale teoretycznym, skupiono się na rozważaniach nad podręcznikiem – podstawowym narzędziem dydaktycznym w sformalizowanym nauczaniu języków obcych. Zaprezentowano również dotychczasowe wyniki badań nad interkulturowością w podręcznikach do nauki języka rosyjskiego, jak i innych języków obcych. Kolejny, czwarty rozdział, prezentuje opis metodologii przeprowadzonego badania, w oparciu o zaprezentowane w trzech pierwszych rozdziałach założenia teoretyczne. W tym miejscu sprecyzowano przedmiot i cele badań, określono problemy badawcze oraz opisano narzędzie badawcze. Ostatni rozdział dysertacji obejmuje sprawozdanie z badania empirycznego wraz z konkluzjami. W badaniu zastosowano koncepcję badań jakościowych, wzbogaconą o elementy strategii ilościowej. Podjęto diagnostyczną analizę treści podręczników (zgodnie z opracowanym kwestionariuszem), która objęła identyfikację i interpretację zebranych danych. Analizie poddano w sumie cztery serie podręczników do nauki języka rosyjskiego na poziomie A1, tj. po jednej serii wydanej w Polsce (Всёпросто!), Czechach (Классные друзья ), Niemczech (Конечно!) i Bułgarii (Матрёшка). Zebrany materiał badawczy został przeanalizowany za pomocą narzędzia badawczego składającego się z trzech części: komponenty KI, warstwa wizualna, dostosowanie do wieku adolescenta. Wyniki pozwoliły na odnotowanie podobieństw i różnic między podręcznikowymi koncepcjami KI w poszczególnych państwach, a także odniesienie wybranych wniosków do założeń krajowych polityk językowych. Niniejszą pracę doktorską wieńczą wnioski końcowe oraz bibliografia i aneksy.

The subject of the research undertaken in the dissertation is complex and includes intercultural competence in foreign language education developed by means of a school textbook in selected EU countries. On the basis of terminological findings, the subject of this study was approached holistically, focusing on its individual components of IC - knowledge, attitudes and skills. Secondly, when formulating the subject of the study, it was assumed that the development of intercultural competence in school conditions should be a process adapted to the needs resulting from the age of students participating in language education. Finally, it was assumed that the textbook concept of interculturality is implemented both in the verbal layer and in the non-verbal layer, i.e. graphic teaching materials. It was these assumptions that had to be taken into account when formulating individual specific objectives and the main objective of the work. The main research objective concerns the diagnosis of similarities and differences in textbooks for learning Russian as a foreign language in terms of shaping IC in school conditions in early adolescence in selected countries of the European Union. Textbooks for learning Russian as a foreign language from Poland, the Czech Republic, Germany and Bulgaria were selected for the analysis. The dissertation consists of an introduction, three theoretical chapters, a methodological chapter, a chapter presenting the results of the study, conclusion, abstracts in English and Russian, bibliography and annexes. In the introduction to the work, the choice of the topic and its topicality were justified. The research methodology was defined and the novelty of the dissertation was emphasized. In addition, some scientific works on the usefulness of didactic materials in shaping intercultural competence are quoted.The first chapter is the background for further considerations on the issue of intercultural competence. The objectives of its first two parts are: to indicate the inseparable relationship between language and culture and to define the importance of intercultural education in the context of language education. The following fragments of the chapter indicate the subject of the research undertaken - intercultural competence. Due to the nature of the study and its individual aspects, the importance of IC in formal language education in early adolescence was also taken into account.The second chapter attempts to characterize the main assumptions of the European language policy. In the considerations, it was also necessary to confront the most important guidelines of the Polish, Czech, Bulgarian and German language education policies in the context of shaping intercultural competence.The third and last theoretical chapter focuses on the consideration of the textbook - the basic didactic tool in formalized foreign language teaching. The results of research on interculturality in textbooks for learning Russian and other foreign languages have also been presented so far.The next, fourth chapter presents a description of the research methodology, based on the theoretical assumptions presented in the first three chapters. At this point, the subject and objectives of the research are specified, research problems are defined and the research tool is described. The last chapter of the dissertation includes a report on the empirical study with conclusions. The study used the concept of qualitative research, enriched with elements of a quantitative strategy. A diagnostic analysis of the content of textbooks was undertaken (according to the developed questionnaire), which included the identification and interpretation of the collected data. A total of four series of textbooks for learning Russian at the A1 level were analysed, i.e. one series published in Poland (Всёпросто!), Czech Republic (Классные друзья), Germany (Конечно!) and Bulgaria (Матрёшка). The collected research material was analyzed using a research tool consisting of three parts: IC components, visual layer, and adaptation to the age of the adolescent. The results made it possible to note the similarities and differences between textbook concepts of IC in individual countries, as well as to relate selected conclusions to the assumptions of national language policies.This doctoral thesis is completed with final conclusions, bibliography and annexes.