L'autodeterminazione di «fine vita»: una nuova categoria normativa?

Abstract

L'accezione linguistica «testamento di vita» designa il fenomena delle «dichiarazioni anticipate di trattamento», a contenuto medico-sanitaria, inserite in un documento scritto, con cui «una persona, dotata di piena capacità, esprime la sua volontà circa i trattamenti ai quali desidererebbe o non desidererebbe essere sottoposta nel caso in cui, nel decorso di una malattia o a causa di traum iimprovvisi, non fosse più in grado di esprimere il proprio consenso od il proprio dissenso informato». La fenomenologia, nell'ordinamento giuridico italiano, può trovare fondamento nel sistema costituzionale, il quale, dopo aver assegnato alla salute il rango di «fondamentale diritto dell'individuo» (art. 32, comma 1, Cost.), valorizza la sfera di autodeterminazione della persona, laddove dispone che «nessuno può essere obbligato a un determinato trattamento sanitaria se non per disposizione di legge» (art. 32, comma 2, Cost.). L'ammissibilità di direttive anticipate di trattamento, malgrado le incertezze sulla vincolatività e sull'efficacia della figura, sembra confermata dall'art. 9 della Convenzione di Oviedo del 4 aprile 1997, sui diritti dell'uomo e sulla biomedicina, ratificata dall'Italia con la I. 28 marzo 2001 , n. 145, secondo il quale «i desideri precedentemente espressi in relazione ad un intervento medico da parte di un paziente che, al momento dell'intervento, non è in grado di esprimere la sua volontà, saranno tenuti in considerazione». Il «testamento di vita» assume la fisionomia di atto unilaterale di volontà, destinato a spiegare effetti in un segmento temporale successivo al suo perfezionamento, non più confermabile al tempo in cui diviene efficace, in ragione della sopravvenuta incapacità di intendere e/o di volere dell'autore. A mezzo dell'atto l'interessato dà indicazioni di cura ad una pluralità indistinta di professionisti del settore medico-sanitaria, di cui questi dovranno tener conto all'intemo di un rapporto terapeutico futuro, che potrebbe anche non venire mai ad esistenza. L'utilizzazione del lemma «testamento», quindi, assume un valore metaforico ed atecnico, in totale distonia con il significato consueto del termine nel sistema delle successioni mortis causa, nel cui ambito la locuzione designa I'«atto revocabile con il quale taluno dispone, per il tempo in cui avrà cessato di vivere, di tutte le proprie sostanze o di parte di esse», senza precludere che l'atto, nei casi previsti dalla legge, possa contenere «disposizioni di carattere non patrimoniale». In ragione della natura dei diritti esistenziali, sui quali incide, il testamento biologico va reputato atto personalissimo, che l'interessato deve compiere direttamente, senza sostituzione soggettiva. Esso è sempre un atto revocabile, considerato che il dichiarante, in ogni momento, patrà modificare o revocare liberamente il contenuto delle proprie dichiarazioni.

Określenie «testament życia» oznacza akt « wcześniejszego oświadczenia o terapii» o treści medyczno-sanitarnej , włączony do dokumentu sporządzonego w formie pisemnej, poprzez który «osoba, w pełni zdolna, wyraża swoją wolę odnośnie terapii, której życzyłaby sobie być albo nie być poddana w przypadku, jeśliby podczas choroby lub w wyniku nagłych urazów, nie byłaby już więcej w stanie wyrazić własnej zgody lub niezgody». Zjawisko to, w prawie włoskim, może znaleźć oparcie w systemie konstytucyjnym, który po przyznaniu zdrowiu rangi «podstawowego prawa jednostki» (art. 32, ust. 1 , Konst.), podkreśla sferę samostanowienia osoby, tam gdzie przewiduje, że «nikt nie może być zmuszony do określonego leczenia jeśli nie wynika to z rozporządzenia prawnego» (art. 32, ust. 2 , Konst.). Możliwość udzielenia wcześniejszej instrukcji odnośnie leczenia, pomimo braku pewności co do jej obowiązywania i skuteczności, wydaje się być potwierdzona przez art. 9 Konwencji z Oviedo z dnia 4 kwietnia 1997, o prawach człowieka i biomedycynie, ratyfikowanej przez Włochy ustawą z dnia 28 marca 2001 nr 145, według której «życzenia odnośnie interwencji dokonywanych przez lekarza uprzednio wyrażone przez pacjenta, który w momencie interwencji, nie jest już w stanie wyrazić swojej woli, będą brane pod uwagę». «Testament życia» nabiera więc charakteru jednostronnego aktu woli, przeznaczonego do wyjaśniania działań w segmencie czasowym następującym po jego dokonaniu, niemożliwym do potwierdzenia w momencie, kiedy staje się skuteczny, w wyniku niezdolności do zrozumienia i/lub wyrażania woli przez jego autora. Poprzez ten akt osoba zainteresowana przekazuje wskazówki odnośnie leczenia nieokreślonej grupie lekarzy, które będą oni musieli brać pod uwagę podczas przyszłej terapii, która może też nigdy nie zaistnieć. Użycie hasła «testament» sprawia więc, że nabiera on wartości metaforycznej i atechnicznej, jest ono zupełnie rozbieżne z zwyczajowym określeniem używanym w systemie dziedziczenia mortis causa, w ramach którego wyrażenie to oznacza «akt, możliwy do odwołania, za pomocą którego ktoś rozporządza, na wypadek swojej śmierci, całym swoim majątkiem lub jego częścią», co nie wyklucza, że akt, w przypadkach przewidzianych prawem, może zawierać «dyspozycje o charakterze nie majątkowym». Jeśli chodzi o charakter praw egzystencjalnych, na które wpływa testament biologiczny, powinien być on traktowany jako bardzo osobisty akt, który osoba zainteresowana musi dokonać bezpośrednio, bez zastępstwa podmiotowego. Jest on zawsze aktem, który można odwołać, ponieważ osoba składająca oświadczenie, może w każdej chwili zmienić lub swobodnie odwołać treść własnego oświadczenia.

The notion "testament of life" shall mean the act of "making a prior statement relating to the application of medical therapy" incorporated in a document, drawn up in writing, wherein a person of sound mind and judgment, expresses their will as to what therapy may or may not to be applied if, as a result of illness or in jury, that person would no longer be able to express their consent or disagreement. This phenomenon, in ltalian law, can find support in the constitutional system, which, after granting health the rank of being within the basic rights of the individual (art. 32 , para. 1 , const.), highlights the sphere of self-determination of a person, where it provides that "no one shall be compelled to set the treatment if it is not regulated by law" (art. 32 , para. 2 , const.). The use of a notion testament acquires a metaphorical and non-technical value, as it is completely different from the customary term used in the system of succession mortis causa, "the act, which makes it possible for a person to dispose of all or part of their property in contemplation of death", which does not preclude that the act, in cases provided for by law, may contain" dispositions of a non-proprietary character.