La légende de Saul Wahl, roi de Pologne pour une unit

Abstract

W 1854 roku w Londynie ukazał się drukiem zbiór zatytułowany Gedulat Shaul (chwała, majestat Saula) w którym opublikowane zostały przekazy dotyczące postaci Saula, jednodniowego króla Polski w 1587 roku. W świetle przekazu miało się to stać m.in. za sprawą księcia Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotki". Ów magnat litewski, jak głosi legenda, odbywający we Włoszech pokutę za grzechy (m.in. także za prześladowanie Żydów), wskutek rabunku znalazł się w zupełnej nędzy bez środków do życia. W Padwie wspomógł go finansowo rabin Samuel Yehuda Katzenellenbogen, w zamian domagając się odszukania syna Saula, studiującego w Polsce Torę. Radziwiłł uczynił prośbie zadość i odnalazł go w Brześciu Litewskim. Saul, dzięki swej kulturze i inteligencji, pozyskał sympatię księcia i został jego doradcą i intendentem. Podczas sejmu elekcyjnego po śmierci Stefana Batorego, wobec braku zgody na któregoś z kandydatów do tronu, Radziwill wysunął kandydaturę Saula. Znalazło to akceptację szlachty. Po upływie jednej nocy złożył on jednak królewską koronę i wpłynął na obiór Zygmunta III (wg innych wersji, Saul miał jedynie pełnić funkcję marszałka lub interreksa w okresie bezkrólewia; lub miał zasiadać na tronie nawet w przeciągu kilku miesięcy). Na pamiątkę tych wydarzeń zmienić miał nazwisko: Katzenellenbogen na Wahl (wybrany). Legenda głosi, że do końca życia pozostał doradcą króla i możnych. Starał się wywalczyć prawa, przywileje i równouprawnienie dla Żydów. Otrzymał od Zygmunta III herb z wyobrażeniem lwa koronującego samego siebie i orła. Saul Wahl istniejący rzeczywiście był starszym gminy żydowskiej w Brześciu Litewskim. Jako przedstawiciel tej gminy uczestniczył w posiedzeniach sejmu żydowskiego (waad). Miał być człowiekiem mądrym, pobożnym, hojnym fundatorem, szczodrym dla ubogich. Pewne elementy legendarnego przekazu o elekcji Saula mają, zdaniem autora, wyraźnie XVIII-wieczną metrykę. Twórcy legendy, potomkowie Wahla, mieli dostęp do źródeł z końca XVI wieku, z których zaczerpnęli elekcyjne realia. Znana - również na niwie literackiej - postać księcia „Sierotki" miała uprawdopodobnić monarsze losy Saula. Autor referatu uznał, że w momencie swego powstania owa legenda stanowiła formę odpowiedzi na próby emancypacji Żydów podejmowane w czasach Stanisława Augusta Poniatowskiego (próby te budziły sprzeciw zarówno niektórych środowisk żydowskich, jak i nieżydowskich). Później zaś, w XIX w., legenda była jednym z przejawów walki o ortodoksję żydowską (jej rzecznikami byli potomkowie Saula), atakowaną zarówno przez chasydów, jak i maskieli, zwolenników Oświecenia żydowskiego (Haskali). Wedle wydawcy Gedulat Shaul, H. Edelmana, jego celem było przedstawienie Wahla jako erudyty, znawcy Tory, mędrca skromnego, poddającego się prawu i tradycji przodków w opozycji do tych przedstawicieli nowych pokoleń Żydów, którzy porzucają drogę do Boga i zmierzają do asymilacji z nie-Żydami.