Основные элементы позитивистский парадигмы истории (на материалах российской историографии)

Abstract

Autor przedstawia w artykule podstawowe elementy składające się na pozytywistyczny model historii, dominujący w naukach historycznych w wielu europejskich krajach w II połowie XIX i na początku XX wieku. Pojęcie „paradygmat" autor ujmuje w szerokim sensie tego słowa, jako całokształt poglądów i ustaleń oraz związanych z nimi naukowych dokonań, stanowiących w sumie pewien model badawczy. Do analizy autor wykorzystał materiały rosyjskiej historiografii II połowy XIX i początków XX wieku, zarówno prace naukowe jak i cykle wykładów, publicystykę i biografistykę, takich wybitnych historyków jak: W. O. Kluczewskij , P. G. Winogradow, N. J . Korejew, P. N . Miljukow, D . I. Bagalej , M. M. Kowalewskij i innych. Oceniając sens pozytywistycznego widzenia historii, autor zwraca uwagę na umowność tworzonego wspólnego obrazu, ponieważ poglądy badaczy na te kwestie są zróżnicowane i nie dają się ująć w jeden klarowny schemat. Trudno też określić wyraźną granicę między starym a nowym modelem historii, gdyż określone elementy nowych poglądów „gromadzą się" w systemach poprzednich. Z dokonanej analizy autor wyprowadza następujący wniosek – historiografia w omawianym okresie rozwijała się pod silnym wpływem nauk przyrodniczych. Z przyrodoznawstwem łączono zmiany w naukach społecznych i ich podniesienie do rangi nauk ścisłych. W tym czasie następował też burzliwy rozwój ekonomiczny społeczeństw europejskich i wyraźny postęp w poznawaniu świata. Miało to bezpośredni wpływ na ukształtowanie się pozytywistycznego modelu historii. Sumując rozważania, autor sprowadza istotę pozytywistycznego paradygmatu historii do następujących elementów tworzących jego strukturę: 1) gnoseologiczny optymizm i racjonalizm, wiara w możliwość poznania i przekształcenia świata, przy pomocy nauk społecznych, w świat bliski człowiekowi (ten element uznawany jest za główny w pozytywistycznej historiografii); 2) uznanie jedności zasad poznania naukowego; 3) dążenie do „podniesienia" historii do poziomu nauk przyrodniczych, włączając do niej zasady stosowane w tych naukach; 4) obiektywizm; 5) uznanie, że istnieją prawa rozwoju społecznego i że możliwe jest ich poznanie; 6) przyznanie, że rozwój społeczny zawiera elementy postępu; 7) traktowanie społeczeństwa według wzorów organizmu biologicznego; 8) teoria czynników procesu historycznego, pozwalająca wyodrębnić w historiografii kierunki badań społecznych. Pozytywistyczny paradygmat historii miał swoje słabe i silne strony. Kryzys jaki go dotknął na przełomie wieków nie oznaczał jeszcze rezygnacji z wszystkich zasad i idei, wymagał tylko zdecydowanych zmian, doprowadzających do ich zgodności z wynikami badań historycznych w nowej epoce.