Lingwistyczne podstawy początkowej nauki czytania i pisania po polsku

Abstract

Umiejętność czytania i pisania jest opisywana z wielu perspektyw badawczych. W niniejszej książce przyjęto perspektywę lingwistyczną. Obiektem zainteresowania jest w niej początkowa nauka czytania i pisania postrzegana jako proces uwarunkowany językowo i warunkujący rozwój językowy. Różne języki wymagają różnych umiejętności w początkowej nauce czytania i pisania, bowiem to struktura języka i systemu pisma decyduje, jaka jednostka językowa (fonem, sylaba, morfem) jest dostępna dla uczącego się w sposób naturalny i która z nich najlepiej, w sposób najbardziej regularny i konsekwentny, jest reprezentowana w systemie ortograficznym. Wyznaczono trzy główne cele badawcze: pierwszym było ustalenie, jakie metody nauczania „prowokuje” polski system językowy i ortograficzny, drugi cel dotyczył diagnozy sposobów kształtowania świadomości językowej w trakcie początkowej nauki czytania i pisania po polsku, a trzeci zakładał opracowanie postulatywnego modelu kształcenia świadomości językowej. Szukanie odpowiedzi na pytanie o najodpowiedniejsze dla języka polskiego metody nauczania wymagało zidentyfikowania tych właściwości języka, które mogą mieć wpływ na naukę czytania i pisania (np. relacja między systemem fonologicznym a ortografią). Posłużyła temu analiza wyników badań nad czytaniem i pisaniem w różnych językach. Prowadzona z lingwistycznego punktu widzenia ocena trafności stosowanych w Polsce metod nauki czytania i pisania była realizowana kilkuetapowo, poprzez analizę aktualnych sposobów wprowadzania polskich dzieci w świat pisma. Błędy w piśmie popełniane przez dzieci na początkowym etapie nauczania zostały potraktowane jako źródło informacji na temat ich sposobów konceptualizacji systemu fonologicznego i ortograficznego ojczystego języka. Najczęstsze błędy w transkrypcji wykazują uwarunkowania lingwistyczne. Na umiejętność wydzielania i reprezentowania fonemów wpływ mają takie czynniki jak długość słowa, struktura sylaby, kontekst fonologiczny, a także regularność odpowiedniości między fonemem a grafemem, złożoność grafemów, fonemów, wyrazów. Przeprowadzone analizy i rozważania prowadzą do wniosku, iż najczęściej stosowana w polskich szkołach metoda analityczno-syntetyczna w odmianie wyrazowej w swych ogólnych założeniach jest dostosowana do fonologicznych i morfologicznych właściwości polskiego systemu językowego, jednak konkretne sposoby posługiwania się tą metodą świadczą o licznych wypadkach niezrozumienia podłoża istotnych trudności polskich dzieci w nauce czytania i pisania. Uwagi krytyczne zostały sformułowane w stosunku do jakości polskich materiałów dydaktycznych, świadomości językowej nauczycieli nauczania początkowego i sposobu przekazywania wiedzy językowej w nauczaniu początkowym

Reading and writing skills are described from many research perspectives. This book approaches the subject matter from a linguistic point of view. Our interest is in initial reading and writing education seen as a process that is linguistically conditioned and which in turn conditions the process of language development. Various languages require different skills in initial reading and writing education. This is because it is the structure of each language and its writing system which decides which linguistic unit (phoneme, syllable or morpheme) is readily available to the learner, being most regularly and consistently represented in spelling. We have set up three main research objectives: the first was to establish what learning methods activate the Polish language and its spelling, the second involved the diagnosis of ways of developing language awareness in the initial phase of teaching reading and writing in Polish, while the third set out to suggest a model of stimulating language awareness in the initial phase of a reading and writing education. The search for the answer to the question about the most appropriate teaching methods for Polish involved focusing on identifying those language properties which are deemed essential for learning to read and write (for example, the relationship between the phonological systemand spelling). This was achieved by referring to research conducted for various languages. The evaluation of the efficacy of the methods used in reading and writing education in Poland from a linguistic point of view was carried out in several stages by analyzing current practice in school. Spelling mistakes made by children at the initial stage of learning have been treated as a source of information about the process of re-constructing the spelling and phonological systems in their native language. The most frequent mistakes in transcription are caused by the system of the language itself. Such linguistic factors as the length of a word, the phonological context as well the regularity of the adequacy between phoneme and grapheme, the complexity of the graphemes, phonemes and words, influence the ability to separate and represent phonemes. Our analyses and considerations lead us to the conclusion that the analytical-synthetical method, generally used in Polish schools, is appropriate to the Polish phonological and morphological system. However, practical ways of using this method indicate lack of understanding by teachers and authors of elementary books of the origin of significant difficulties Polish children have in learning to read and write. We have made a number of critical comments in relation to the poor quality of Polish teaching materials, the lack of a linguistic awareness of elementary school teachers, and the way linguistic knowledge is not taken up in the education of language skills at the elementary level